Το Λακεδαιμόνιο Θέρος (556-371 π.Χ.)

τοῖς μὲν οὖν Λυκούργου χρωμένη νόμοις ἡ πόλις καὶ τοῖς ὅρκοις ἐμμείνασα ἐπρώτευε τῆς Ἑλλάδος εὐνομίᾳ καὶ δόξῃ χρόνον ἐτῶν πεντακοσίων· κατ᾿ ὀλίγον δὲ παραβαινομένων καὶ πλεονεξίας καὶ φιλοπλουτίας παρεισδυομένης καὶ τὰ τῆς δυνάμεως ἠλαττοῦτο· καὶ οἱ σύμμαχοι διὰ ταῦτα δυσμενῶς εἶχον πρὸς αὐτούς. ἀλλ᾿ ὅμως οὕτως ἔχοντες μετὰ τὴν Φιλίππου τοῦ Μακεδόνος ἐν Χαιρωνείᾳ νίκην, πάντων αὐτὸν τῶν Ἑλλήνων ἡγεμόνα κατά τε γῆν καὶ κατὰ θάλασσαν ἀναγορευσάντων, καὶ μεταξὺ δ᾿ Ἀλέξανδρον τὸν υἱὸν μετὰ τὴν Θηβαίων καταστροφήν, μόνοι Λακεδαιμόνιοι, καίπερ ἀτείχιστον πόλιν ἔχοντες καὶ ὀλίγοι πάνυ ὄντες διὰ τοὺς συνεχεῖς πολέμους καὶ πολὺ ἀσθενέστεροι καὶ εὐχείρωτοι γενόμενοι, πάνυ βραχέα τινά ζώπυρα διασῴζοντες τῆς Λυκούργου νομοθεσίας, οὔτε συνεστράτευσαν οὔτε τούτοις οὔτε τοῖς μεταξὺ Μακεδονικοῖς βασιλεῦσιν, οὔτ᾿ εἰς συνέδριον κοινὸν εἰσῆλθον οὔτε φόρον ἤνεγκαν· ἕως οὗ παντάπασιν ὑπεριδόντες τὴν Λυκούργου νομοθεσίαν ὑπὸ τῶν ἰδίων πολιτῶν ἐτυραννεύθησαν μηδὲν ἔτι σῴζοντες τῆς πατρίου ἀγωγῆς, καὶ παραπλήσιοι τοῖς ἄλλοις γενόμενοι τὴν πρόσθεν εὔκλειαν καὶ παρρησίαν ἀπέθεντο καὶ εἰς δουλείαν μετέστησαν, καὶ νῦν ὑπὸ Ῥωμαίοις καθάπερ οἱ ἄλλοι Ἕλληνες ἐγένοντο.

Πλουταρχικά, Αποφθέγματα Λακωνικά, 239F-240B
[cf. Πλούταρχος, Λυκούργος, 29, 10-11 - 30, 1-2; Ξενοφών, Λακεδαιμονίων Πολιτεία, XIV; Πολύβιος, VI 48-49; Ισοκράτης, Περί Ειρήνης, 100 sqq.; Πολύβιος, IV, 81, 12-14.


Ο συγγραφεύς του κειμένου αυτού ανήκει στο τέλος των Ελληνιστικών – αρχή των Ρωμαϊκών χρόνων. Ταιριάζει κατά το ύφος, την ιδέα και το νόημα με τον Πολύβιο. Παρουσιάζει μια κλασσική γενική μορφή της Σπαρτιατικής ιστορίας. – Αντίθετα άλλοι τονίζουν (τυπολογικά και όχι ουσιαστικά) την διαρκή τήρηση των πάτριων από του Λακεδαιμόνιους. Cf. Cicero, Oratio pro Flacco, XXVI, 63: adsunt Lacedaemonii, cuius civitatis spectata ac nobilitata virtus, non solum natura corroborate, verum etiam disciplina putatur; qui soli toto orbe terrarum septingentos iam annos amplius unis moribus et numquam mutatis legibus vivunt. - Ο υπερασπιστικός λόγος ερητορεύθη το 59 π.Χ. Περισσότερα από 700 χρόνια, 700+59= πριν από το 760 π.Χ. Πιθανώς ο Κικέρων αφήνει μερικές δεκαετίες από την Λυκούργεια νομοθεσία (~ 820 π.Χ.) για την εμπέδωσή της].

***


Το Απόλυτο φανερώνεται στα φαινόμενα του «Κόσμου». Ο «Κόσμος», το Όμορφο, αποτελεί την Επι-φάνεια του Είναι. Οι ομορφιές μέσα στον κόσμο, οι προνομιακές καταστάσεις κάλλους μέσα στο γίγνεσθαι των Φαινομένων, είναι απο-κάλυψη του Απόλυτου. Το κρύφιο γυμνώνεται. Είμαστε ο καθένας μας «όψεις» του Απόλυτου Είναι. Μας συνιστά στην ύπαρξη, εμάς και κάθε φύση, άκτιστη ενέργεια του Θεού. Αποτελούμε φανερώσεις του Απόλυτου, φαινόμενα του Είναι.

Η τελειότητά μας συνιστά μαρτυρία θεότητας.
Και η τελειότητά μας είναι ορισμένη, όπως είναι ορισμένη η φύση μας. Του καθενός «έλαχε» (Μοίρα) μια απολύτως συγκεκριμένη κατανομή ιδιοτήτων της ανθρώπινης φύσης που επιδέχεται καλλιέργεια προς ένα εναρμόνιο σύστημα δεξιοτήτων πέριξ ενός άξονα χαρακτηριστικής ικανότητας. Αλλά ικανότητα και δεξιότητες κατευθύνονται προς δράση μέσα στον χρόνο για τον χρόνο, αφορούν στην επιτυχή έγχρονη μέριμνα για την περίοδο της ζωής κάποιου και τις περιόδους απογόνων του.
Δυο όμως τελειότητες, ενώ είναι υπέρτατα λειτουργικές στον χρόνο, ενώ συνιστούν τη βάση και ρίζα όλων των δεξιοτήτων και ικανοτήτων, ταυτόχρονα και πρότερα σκοπεύουν την αιωνιότητα: το κάλλος της σωματικής ακμής στη νεότητα και η σοφία του νου στην ωριμότητα, η ομορφιά του άνθους και η ουσία του καρπού. Η σοφία του νου υπάρχει στη γνώση και στην τέχνη, στο μυαλό και στο χέρι. Αλλά όλα τα μέλη συλλειτουργούν στην ολοκληρία του ενός και μοναδικού «τέλους»:
ὡς γὰρ ἕκαστος ἔχει κρᾶσιν μελέων πολυπλάγκτων,
τὼς νόος ἀνθρώποισι παρίσταται. τὸ γὰρ αὐτό
ἔστιν ὅπερ φρονέει μελέων φύσις ἀνθρώποισιν
καὶ πᾶσιν καὶ παντί: τὸ γὰρ πλέον ἐστὶ νόημα.
Παρμενίδης, DK28 B16

Σωματικό κάλλος και σοφία νου προέρχονται από μία και την αυτή τελειότητα, την «ώρα» της νεότητας. Σοφία είναι το κάλλος της νεότητας του νου. Το Σοφόν του Ηράκλειτου είναι ο πρωθήβης άναξ του κάλλους, “οὗ τὸ μαντεῖόν ἐστι τὸ ἐν Δελφοῖς”.
παῖς παίζων πεσσεύων – παιδὸς ἡ βασιληίη.
Ηράκλειτος DK22 B93 και B52

Ασχολούμενος με την τελειότητά του (κάλλος και σοφία) ο άνθρωπος καθίσταται αποκάλυψη του Απόλυτου και το Είναι λάμπει στο συγκεκριμένο Φαίνεσθαι. Αλήθεια είναι η Φανέρωση του Είναι, Κάλλος το αυτό. Το φως της Αλήθειας είναι η λάμψη του Κάλλους του όντος. Αλήθεια και Κάλλος είναι το ίδιο πράγμα, η Απο-κάλυψη του Είναι. Το ον που πραγματώνει τελείως την ουσία του (το « τι ην είναι» του), την φανερώνει, την απο-καλύπτει (Αλήθεια) και πραγματοποιεί με αυτό το ιδεώδες του (Κάλλος).

Η σύμπτωση του Αληθινού και του Όμορφου κατέστησε τη μεν Ελληνική τέχνη ταυτόχρονα ιδεαλιστική και πραγματιστική, τη δε φιλοσοφική επιστήμη στον Ελληνισμό τελεολογική και όχι μηχανιστική. Το πρώτο εξηγεί τον μη ρεαλιστικό αλλά και μη συναισθηματικό, τον μη πρακτικό αλλά και μη ρομαντικό, χαρακτήρα της τέχνης. Το δεύτερο ερμηνεύει γιατί οι φυσικές αρχές δεν οδήγησαν κατά την αρχαιότητα σε νεωτερικού τύπου φυσική επιστήμη και περαιτέρω σε τεχνολογία. Η ίδια αυτή θεμελιώδης σύμπτωση αλήθειας και κάλλους στην τελειότητα, τούτης δε η αναγωγή στην αιωνιότητα, συνεπέφεραν την ηγεμονική και οργανωτική ανεπάρκεια του Ελληνισμού από γεωπολιτικής και πολιτικοστρατιωτικής πλευράς.

Το Φως της Αλήθειας είναι το Κάλλος του Όντος και αυτό η Δύναμη της Ύπαρξης που την κάνει να ΕΙΝΑΙ αίροντάς την ισταμένη επί και υπεράνω του μηδενός.
Η φρονιμάδα στη μέριμνα του χρόνου κατά το γίγνεσθαι του Κόσμου δεν αποτελεί για τον Ελληνισμό υπέρβαση της χρονικότητας αλλά προβληματικά καλύτερη (το πολύ) διαχείρισή της. Το μέτρο ως μέτριο και το μηδέν άγαν επίσης δεν ταιριάζουν με το Δωρικό βίωμα του Κάλλους ως μορφολογικής τελειότητας. Η φιλολογία περί των αποφθεγμάτων των (7) Σοφών στο πρώτο ήμισυ του 6ου αιώνα είναι ύστερη, η επίδρασή τους στην πρώιμη φιλοσοφία αμελητέα.

Αντιπαρατίθεται η γνωστική φρονιμάδα της «Σοφίας» προς τον μεγαλειώδη κόσμο της αναγκαίας Εκδίκησης, συνεκτικής της Κοσμικής Τάξης κατά την Αναξιμάνδρειο διατύπωση:
ἐξ ὧν δὲ ἡ γένεσίς ἐστι τοῖς οὖσι, καὶ τὴν φθορὰν εἰς ταῦτα γίνεσθαι κατὰ τὸ χρεών· διδόναι γὰρ αὐτὰ δίκην καὶ τίσιν ἀλλήλοις τῆς ἀδικίας κατὰ τὴν τοῦ χρόνου τάξιν.
Αναξίμανδρος DK12 B1

Εδώ έχουμε τη Δωρικότερη μορφή, από τον Ίωνα αρχηγέτη της φιλοσοφικής σκέψης, έναντι της πρακτικής φρόνησης των «Σοφών».
Και γενικότερα η εξέλιξη της από το Δωρικό εμπνεομένης Ιωνικής δημιουργίας στον Ελληνισμό κινείται κατά παλινδρομήσεις απόστασης από του καθαρού Δωρικού και επιστροφής.
[Το ίδιο στον άλλο μεγάλο Ίωνα, Εφέσιο, το Απόλυτο Είναι συγκεκριμενοποιείται ως αρχή στο αείζωο πυρ, αλλά εκεί ανάγεται η αρχετυπική σοφία και το μέτρο των πραγμάτων.
κόσμον τόνδε, τὸν αὐτὸν ἁπάντων, οὔτε τις θεῶν οὔτε ἀνθρώπων ἐποίησεν, ἀλλ῾ ἦν ἀεὶ καὶ ἔστιν καὶ ἔσται, πῦρ ἀείζωον ἁπτόμενον μέτρα καὶ ἀποσβεννύμενον μέτρα.
Ηράκλειτος DK22 B30
εἶναι γὰρ ἓν τὸ σοφόν, ἐπίστασθαι γνώμην, ὁτέη ἐκυβέρνησε πάντα διὰ πάντων.
Β41
οὐκ ἐμοῦ, ἀλλὰ τοῦ λόγου ἀκούσαντες ὁμολογεῖν σοφόν ἐστιν ἓν πάντα εἶναι.
Β50
συνάψιες ὅλα καὶ οὐχ ὅλα, συμφερόμενον διαφερόμενον, συνᾷδον διᾷδον, καὶ ἐκ πάντων ἓν καὶ ἐξ ἑνὸς πάντα.
Β10
“τὸ σοφόν ἐστι πάντων κεχωρισμένον” (Β108), υπό την έννοια ότι τα πάντα είναι το καθένα συγκεκριμένος ρυθμός του (“ἁπτόμενον μέτρα καὶ σβεννύμενον μέτρα”, Β30), αὐτό δὲ μόνον ὡς χρυσὸς ἀντικαταλλάσσεται πρὸς πάντα (Β90).
Η σοφία και το φρονείν ορίζεται ως αλήθεια στους λόγους και στους χειρισμούς κατά τη φύση των πραγμάτων και εν γνώσει της φύσεως των πραγμάτων (Β112; cf. B113), το δε σωφρονείν, μεγίστη αρετή, συνίσταται στο γνώθι σαυτόν (Β116; cf. B112).
Βέλτιστα διατυπώνονται τα προπλατωνικά φιλοσοφικά για το θεμελιώδες μεταφυσικό πρόβλημα του Ελληνισμού, των σχέσεων Είναι και Φαίνεσθαι, στον Ελεάτη Παρμενίδη (Μεγάλη Ελλάς), Δωρικά αυτά σε αντίστιξη προς τα Ιωνικά].

Ο Νόμος του Κάλλους είναι οντολογική και αξιολογική αρχή. Η οντολογία της τελειότητας ταυτίζεται προς την αξιολογία του κάλλους. Το τέλειο ΕΙΝΑΙ πλήρες και είναι ΚΑΛΟΝ. Στην περίπτωση του κατηγορήματος «είναι καλόν» κατηγόρημα και υπαρξιακό συνδετικό συμπίπτουν απολύτως, η forma essendi και το actus essendi ταυτίζονται στο esse του Κάλλους. Όπως το οντολογικό επιχείρημα στον Αριστοτελικό Σχολαστικισμό για την ύπαρξη του Θεού βαίνει από την τελειότητα στην ύπαρξη έτσι και εν προκειμένω μεταρρέπουμε από την αξία του «Είναι» (το Κάλλος) στο γεγονός του Είναι (Ύπαρξη). Υπάρχει, με την πλήρη «γεμάτη» έννοια του Είναι, αυτό που έχει ανθίσει κατά τη φύση του, που έχει αχθεί στην τελειότητα της ακμής και «ώρας» του, το τέλειο από το οποίο δεν λείπει τίποτα από το «τι ην είναι» του.

Ο Νόμος του Κάλλους παρέχει την οντολογική και αξιολογική αρχή του Ελληνισμού. Η ιδεολογία της Αριστείας και ο Νόμος της Αιδούς δίνουν την Ηθική του.

Ο «Εσθλός» (= ο ων, - το έτυμον του εσθ-λός ανάγεται στο ριζικό σύστημα του ειμί – εστί, εστέ, ήσθα, έστω) αγωνίζεται για την τελειότητά του (κάλλος σώματος και νου, ομορφιά και σοφία) και ντρέπεται να κάνει κάτι αταίριαστο, ασυμβίβαστο προς την περιωπή της αξίας του. “αἰδὼς Ἀργεῖοι, κοῦροι νέοι”, Ιλιάς, Ν, 95.

Αιδώς Αργείοι με τη θαυμαστή μορφή, να δείχνετε δειλία, να υπόκεισθε σε έλεγχο κακίας (“αἰδὼς Ἀργεῖοι, κάκ’ ἐλέγχεα, εἶδος ἀγητοί”, Ιλιάς, Ε, 787; Θ, 228). Η ανδρότητα συνάδει με την αιδώ, η ντροπή να δράσεις ανοικεία προς την μορφή σου, δοξάζει αλλά και σώζει, η δειλία ατιμάζει αλλά και είναι πιο επικίνδυνη (Ιλιάς Ο, 561-564). Στο άλλο άκρο, η αδυσώπητη, αδιάκριτη, ατέλειωτη σφαγή που έχει εξαπολύσει ο Αχιλλεύς κατά των Τρώων εις εκδίκηση του Πατρόκλου δείχνει πως έχει χάσει πια μαζύ με κάθε έλεος και την αιδώ (Ιλιάς, Ω, 111). - Στην Σπάρτη, όπου πρώτον έφερε στην κυρίως Ελλάδα τα Ομηρικά έπη ο Λυκούργος, η ηθική του κάλλους εκφράζεται ενωρίς ως βάση της πολεμικής αρετής. Είναι αισχρό, άσχημη εικόνα, να κείται στην μάχη πρό νέων ανήρ παλαιότερος, απογυμνωμένος, βαρειά τραυματισμένος στην κάτω κοιλία περί τα αιδοία – και η ασχήμια εφελκύει την νέμεση. Ενώ για ένα νέο στην ακμή της ώρας του (“ὄφρ’ ἐρατῆς ἤβης ἀγλαὸν ἄνθος ἔχῃ”) και η φοβερή εικόνα αναδεικνύει και επι-δεικνύει το κάλλος του, είναι κι έτσι όμορφος (“νέοισι δὲ πάντ’ ἐπέοικεν”),

Τυρταίος Fr. 8.21-18.


Η δειλία χαρακτηρίζει τον ατελή, άμορφο, άσχημο στη σωματική διάπλαση. Μορφολογική τελειότητα εξασφαλίζει, μόνη αυτή, σε κάθε φύση λειτουργική ικανότητα. Η ντροπή του όμορφου (αριστέως) να κάνει κάτι ανοικείο προς τη λάμψη της τελειότητάς του, να την μιάνει με ασχήμια, είναι η ηθική νόρμα του Ελληνισμού. Κανών αγωγής κάλλους.

Η έκκληση στην Ιλιάδα προς τον αριστέα του Κάλλους να μην κάνει κάτι είναι έκκληση αισθητική, όχι δεοντολογική: «Μην το κάνεις γιατί δεν σου ταιριάζει, αν και μπορείς, ως αγαθός, να το κάνεις», – “ἀγαθός περ ἐών”. Και η ηθική του Κάλλους είναι ισχυρότερη οποιουδήποτε δεοντολογικού κώδικα στον Ελληνισμό: «μην το κάνεις, δεν είναι ωραίο», έλεγε ο λαός στην εποχή μας, αν και επί μακρόν αδίδακτος ζωντανών μεγάλων παραδειγμάτων Κάλλους.

Τη Δωρική βιοθεωρία της Σπάρτης εξέφρασε επιγραμματικά ο βασιλεύς Αναξανδρίδας:
Ἄλλου δ᾿ έρωτῶντος διὰ τί ἐν τοῖς πολέμοις Σπαρτιᾶται θαρραλέως κινδυνεύουσιν, ‘ὅτι’ ἔφη ‘αἰδεῖσθαι περὶ βίου μελετῶμεν, οὐχ ὥσπερ οἱ ἄλλοι φοβεῖσθαι.’
Πλουταρχικά, Αποφθέγματα Λακωνικά, 217Α

***

Τον καθαρό αυτόν Δωρικό Ελληνισμό είχε τελεσίδικα πραγματώσει η Σπάρτη στην τροπή των αιώνων από τον 7ο στον 6ο π.Χ., μοναδικό παράδειγμα, αξονικό, στην ιστορία ταύτισης ιδέας και πραγματικότητας.
Εξουσίαζε άμεσα τόσο ζωτικό χώρο, όσο εχρειάζετο για να εξασφαλίζεται η αμεριμνησία του «Όμοιου» από οικονομικές μέριμνες για τον συγκεκριμένο τρόπο βίου. Όχι περισσότερη ηγεμονία – αυτό απαιτούσε το Δωρικό βίωμα και επέβαλλαν οι χρησμοί του Απόλλωνα (Φιγάλεια, Σικυώνα, Αρκαδία). Γιατί ηγεμονία σημαίνει σοβαρή και βαρεία μέριμνα στον χρόνο.

Δυο είναι οι πυλώνες της ανήσυχης φροντίδας στον Χρόνο. Οικονομία και Οικογένεια, μέριμνα για επιβίωση και περιοδική «διαιώνιση», για το άτομο και για τη γενεά των απογόνων του, για Διάρκεια στον χρόνο στο προσεχές μέλλον και ες ύστερον.

Και η μεν οικονομική ζάλη ετέθη εκποδών μέσω των Ειλώτων και Περιοίκων. Καιριότατη παραδίδεται και πάλιν η απάντηση του βασιλέως Αναξανδρίδα στον ερωτήσαντα γιατί εκχωρούν την καλλιέργεια των αγρών τους στους Είλωτες αντί να τους επιμελούνται οι ίδιοι οι Σπαρτιάτες: ὅτι οὐ τούτων ἐπιμελούμενοι ἀλλ᾿ αὑτῶν αὐτοὺς ἐκτησάμεθα (Αποφθέγματα Λακωνικά, 216F-217A). Δεν έχουμε την περιουσία και τα κτήματα για να τα φροντίζουμε αλλά τα έχουμε για να φροντίζουμε τους εαυτούς μας. Και μάλιστα ήταν επονείδιστο να επιδιώξει ο Σπαρτιάτης καλύτερους όρους και μεγαλύτερη αποφορά από τους Είλωτες που καλλιεργούσαν τη γη του – το ποσοστό είχε άπαξ ορισθεί παλαιόθεν, για να μην εθίζεται ο Σπαρτιάτης σε άνεση (v. infra).

Ο Σπαρτιάτης ζούσε εκτός της μέριμνας δια τα προς τον βίον είτε τον ευτελή είτε τον πολυτελή.
Ἓν δέ τι τῶν καλῶν καὶ μακαρίων ἐδόκει παρεσκευασκέναι τοῖς πολίταις ὁ Λυκοῦργος ἀφθονίαν σχολῆς· τέχνης μὲν γὰρ ἄψασθαι βαναύσου τὸ παράπαν οὐκ ἐξῆν· χρηματισμοῦ δὲ συναγωγὴν ἔχοντος ἐργώδη καὶ πραγματείας οὐδ᾿ ὁτιοῦν ἔδει διὰ τὸ κομιδῇ τὸν πλοῦτον ἄζηλον πεποιηκέναι καὶ ἄτιμον. οἱ δὲ εἵλωτες αὐτοῖς εἰργάζοντο τὴν γῆν ἀποφορὰν τὴν ἄνωθεν ἱσταμένην <τελοῦντες>. ἐπάρατον δ᾿ ἦν πλείονος τινα μισθῶσαι, ἵν᾿ ἐκεῖνοι μὲν κερδαίνοντες ἡδέως ὑπηρετῶσιν, αὐτοὶ δὲ μὴ πλέον ἐπιζητῶσιν.
(Πλουταρχικά), Αποφθέγματα Λακωνικά, 41, 239D-E
[Cf. Πλούταρχος, Λυκούργος, 24, 2; 3; Αποφθέγματα Λακωνικά, 72, 214Α-Β; Πλάτων, Πολιτεία, Η, 547d; Ο Πλάτων άγει το ζήτημα σε εναντίωση πλούτου από χρηματισμό και αρετής, Πολιτεία, Η, 550e; cf. Νόμοι, Η, 846d; Ξενοφών, Οικονομικός, IV, 2-3].

Μια ορισμένη αποποίηση της τεχνουργίας και τεχνιτείας (των «βαναύσων» τεχνών) ήταν κοινή στην αξιολογική κοινωνική κλίμακα πολλών εθνών (Ηρόδοτος ΙΙ, 167). Η Σωκρατική δικαιολογία αυτής της απαξίωσης βασίζεται στην παραμορφωτική σωμάτων και ψυχών επαναλαμβανόμενη μηχανική εργασία και εργαλειακή δουλεία τέτοιων απασχολήσεων (Πλάτων, Ξενοφών). Το ιδιαίτερο της Λακεδαιμόνιας στάσης είναι η συμπερίληψη στην ίδια αποτίμηση γεωργικών δραστηριοτήτων και παντός πλουτισμού. Η γεωργία ετιμάτο ιδιαίτερα στους Πέρσες μαζί με την πολεμική τέχνη (Ξενοφών, Οικονομικά, IV, 4). Τη Λακεδαιμόνια όμως καθαροΔωρική μοναδικότητα (αποτειχισμό από κάθε οικονομική εργασία και απαξίωση του πλουτισμού και αυτού του πλούτου εν γένει, περιλαμβάνει ο Αριστοτέλης στο σύστημα της άριστης πολιτείας:

ἐπεὶ δὲ τυγχάνομεν σκοποῦντες περὶ τῆς ἀρίστης πολιτείας, αὕτη δ᾿ ἐστὶ καθ᾿ ἣν ἡ πόλις ἂν εἴη μάλιστ᾿ εὐδαίμων, τὴν δ᾿ εὐδαιμονίαν ὅτι χωρὶς ἀρετῆς ἀδύνατον ὑπάρχειν εἴρηται πρότερον, φανερὸν ἐκ τούτων ὡς ἐν τῇ κάλλιστα πολιτευομένῃ πόλει καὶ τῇ κεκτημένῃ δικαίους ἄνδρας ἁπλῶς, ἀλλὰ μὴ πρὸς τὴν ὑπόθεσιν, οὔτε βάναυσον βίον οὔτ᾿ ἀγοραῖον δεῖ ζῆν τοὺς πολίτας, (ἀγεννὴς γὰρ ὁ τοιοῦτος βίος καὶ πρὸς ἀρετὴν ὑπεναντίος), οὐδὲ δὴ γεωργοὺς εἶναι τοὺς μέλλοντας ἔσεσθαι (δεῖ γὰρ σχολῆς καὶ πρὸς τὴν γένεσιν τῆς ἀρετῆς καὶ πρὸς τὰς πράξεις τὰς πολιτικάς).
Αριστοτέλης, Πολιτικά, VII, 1328b23 - 1329a2


Προκειμένου για τη δίκη αργείας του Αθηναϊκού δικαίου, Σπαρτιάτης, μαθαίνοντας θλιβόμενο κάποιον που καταδικάστηκε και παρηγορούμενο από τους φίλους του, ζήτησε να δει ποιός είχε χάσει την δίκη ελευθερίας. Γιατί προϋπόθεση ελευθερίας είναι η αμεριμνησία από βάρη εργασίας και χρηματισμού.
ἐπιδημῶν δέ τις Ἀθήνησι δικαστηρίων ὄντων, καὶ πυθόμενός τινα δίκην ἀργίας ὠφληκότα βαδίζειν ἀθυμοῦντα καὶ προπεμπόμενον ὑπὸ τῶν φίλων, συναχθομένων καὶ βαρέως φερόντων, ἐδεῖτο δεῖξαι τοὺς συμπαρόντας αὐτῷ, τίς ἐστιν ὁ τὴν ἐλευθερίας ἑαλωκὼς δίκην· οὕτω δουλοπρεπὲς ἡγοῦντο τὴν περὶ τὰς τέχνας καὶ τὸν χρηματισμὸν ἀσχολίαν.
Πλούταρχος, Λυκούργος, 24, 3

Αλλά και τον δεύτερο πυλώνα της χρονικής μέριμνας, την οικογενειακή τύρβη, η Σπάρτη είχε πειθαρχήσει εις ένα σκοπό: την ευγονική αναπαραγωγή. Το γενετήσιο ένστικτο είχε και αυτό εκδωρισθεί: υπηρετούσε αποκλειστικά τον καλό γόνο. Ο έρως του καλού είχε τελείως αποχωρισθεί από την γενετήσια ενστικτώδη επιθυμία, όπως και από την οικογενειακή στοργή. Ο τόνος της ανδρικής ζωής δεν έπεφτε στην οικογένεια αλλά έμενε στις αγέλες, βούες των νεαροτέρων, στα «ανδρεία» και τα «φιδίτια», τα συσσίτια των ανδρότερων.

[Από παιδί 7 ετών μέχρι νεανίας ακμάζων ο Σπαρτιάτης δεν κοιμόταν καν σπίτι του. Ανήρ ωριμότερος μόλις και πήγαινε για ύπνο μετά το «ανδρείο» συσσίτιο, συμπόσιο καθημερινής εορτής με παιάνες, τραγούδια και πειράγματα και θυμοσοφίες. – Η σχέση του άνδρα με τη γυναίκα κυρίως αφορούσε στην ευγονική γενετήσια ομιλία, κατά βραχείες νυκτερινές συνουσίες, τόσο που μερικές φορές Σπαρτιάτης έβλεπε το παιδί πριν δει ημέρα τη γυναίκα του: … ἀλλ᾿ ὥστε καὶ παῖδας ἐνίοις γενέσθαι πρὶν ἐς ἡμέραν θεάσασθαι τὰς ἑαυτῶν γυναῖκας.
Πλούταρχος, Λυκούργος, 15, 9
Πλούταρχος, Λυκούργος, 12, 1-5 = F22, FrGrHist 596; cf. Αριστοτέλης, Πολιτικά, Β, 1271b40-1272a3; Αλκμάν Fr. 129 Calame = 98 Page; Στράβων Χ, 480-482 = Έφορος 70F149 Fr.Gr.Hist. Jacoby; για τις «βούες», αγέλες παίδων, cf. Ησύχιος s.vv. βοῦα και βουάγορ (= βουαγός). – Τα Φιδίτια αποτελούντο από ομάδα 14-15 ανδρών, v. Πλούταρχος, Λυκούργος, 12, 3; Αλκμάν Fr. 19 Page, Davies, Campbell, επτά κλίναι στο συμπόσιο, ανά δύο ανακεκλιμένοι, 2Χ7 = 14 συμποσιαζόμενοι].

Εορτή της αιωνιότητας ήταν η Λακεδαιμόνια καθημερινότητα.
χοροὶ δὲ καὶ θαλίαι καὶ εὐωχίαι καὶ διατριβαὶ περί τε θήρας καὶ γυμνάσια καὶ λέσχας τὸν ἅπαντα χρόνον ἐπεχωρίαζον, ὅτε μὴ στρατευόμενοι τύχοιεν.
οἱ μὲν γε νεώτεροι τριάκοντ῾ ἐτῶν τὸ παράπαν οὐ κατέβαινον εἰς ἀγοράν, ἀλλὰ διὰ τῶν συγγενῶν καὶ τῶν ἐραστῶν ἐποιοῦντο τὰς ἀναγκαίας οἰκονομίας. τοῖς δὲ πρεσβυτέροις αἰσχρὸν ἦν συνεχῶς ὁρᾶσθαι περὶ ταῦτα διατρίβουσιν, ἀλλὰ μὴ τὸ πλεῖστον τῆς ἡμέρας περὶ τὰ γυμνάσια καὶ τὰς καλουμένας λέσχας ἀναστρέφεσθαι. καὶ γὰρ εἰς ταύτας συνιόντες ἐπιεικῶς ἐσχόλαζον μετ᾿ ἀλλήλων, οὐδενὸς μεμνημένοι τῶν πρὸς χρηματισμὸν ἢ χρείαν ἀγοραῖον συντελούντων.
Πλούταρχος, Λυκούργος, 24, 5-25, 3

Ο άνθρωπος γεννιέται για να γίνει άνθος της αιωνιότητας, όχι για να γίνει καρπός διαιώνισης του είδους στον χρόνο. Δεν είναι η περιοδικότητα το Σωτήριον της υπαρξιακής αγωνίας του είναι-εν-χρόνω, αλλά το κάλλος της τελειότητας, το τέλος της άχρονης αιωνιότητας.

Γυμναστική και Ποίηση (Μουσική, Χορός) είναι η καλλιέργεια της ανθρώπινης θεομορφίας σε σώμα και νου. Το σωματικό κάλλος της νεότητας και η αλήθεια του νου της ωριμότητας είναι οι άξονες της αιωνιότητας στον χρόνο, και ο Σπαρτιάτης προσφέρει θυσία τον εαυτό του στο Απόλυτο γινόμενος άγαλμα θείο κατά σώμα και πνεύμα.
Χορευτική, αγωνιστική και πολεμική δεινότητα έπονται της τέλειας μορφής του νέου, ορθοτομία λόγου και πράξης ακολουθούν τον νου που ανθίζει στην ώρα του θέρους, καρπός μετά την ακμή του έαρος.
Το Δωρικό ιδεώδες που πραγμάτωσε η Σπάρτη εκφράζει πρώτα ο πρωτεύων Αλκμάν:
ἕρπει γὰρ ἄντα τῶ σιδάρω
τὸ καλῶς κισαρίσδην.
Αλκμάν Fr. 149 Calame = Fr. 41 Page

Μετά τον Λυδό ο Λέσβιος, (ερωτομανείς αμφότεροι επί Σπάρτης, Σπαρτιάτες αυθεντικοί υπό του αυτού Δωρικού πνεύματος του Απόλλωνος εμπνεόμενοι), υμνεί την πόλη των πόλεων:
ἔνθ᾿ αἰχμά τε νέων θάλλει καὶ Μοῖσα λίγεια
καὶ Δίκα εὐρυάγεια, καλῶν ἐπιτάρροθος ἔργων
Τέρπανδρος, Fr. 7 Campbell

Καί επί τέλους της μελικής πρωτοτίμου εννεάδας, ο Θηβαίος μεγαλόφρων ποιητής, Αιγείδης από τη φάρα που στη Σπάρτη έδωσε ισοβασιλικό κλάδο, μεγαλορημονεί:
ἔνθα βουλαὶ γερόντων
καὶ νέων ἀνδρῶν ἀριστεύοισιν αἰχμαί,
καὶ χοροὶ καὶ Μοῖσα καὶ ἀγλαΐα
Πίνδαρος Fr. 199 Maehler


Η Σπαρτιατική φάλαγγα πολεμούσε υπό τον ήχο αυλών – όχι σαλπίγγων ουδέ τυμπάνων και κυμβάλων. Και ιδού πώς παραδίδεται επιλύσας το παράδοξο ερωτηθείς Αγησίλαος ο βασιλεύς:
Ἐπιζητοῦντος δέ τινος διὰ τί Σπαρτιᾶται μετ᾿ αὐλῶν ἀγωνίζονται, ἔφη ‘ἵν᾿, ὅταν πρὸς ῥυθμὸν βαίνωσιν, οἵ τε δειλοὶ καὶ οἱ ἀνδρεῖοι φανεροὶ ὦσι».
Πλουταρχικά, Αποφθέγματα Λακωνικά, 36, 210F-211A

Ο ρυθμός ξεχωρίζει ανδρείο από δειλό: είναι όμορφη η κίνηση του ανδρείου στο μουσικό μέλος γιατί απορρέει από καταστηματική διάθεση ψυχής εν επιγνώσει τελείας μορφής και επιδείξει αρετής κάλλους – είναι αντίθετα άσχημη η κίνηση του δειλού, έκφραση τεταραγμένης ψυχής φοβουμένης και αν-αιδούς εν σώματι αμορφίας.

***
Αυτή ήταν η Σπάρτη στις τροπές των αιώνων 7ου προς 6ο π.Χ.: η τελειότητα της ανθρώπινης φύσης τετελεσμένη με άκρα καλλιέργεια. Εκεί που από το καθάριο βίωμα του Κάλλους ξεπήδησε η λυρική ποίηση, η ανάδυση της Μορφής και η μνημειακή πλαστική, εκεί το κύριο έργο τέχνης, θρησκευτικό μνημείο και ζωοποιός αρχή, ήταν ο ίδιος ο Σπαρτιάτης, ο άξων της ύπαρξης, ο κίων του χορευτικού ή πολεμικού «πτερού».
Ένα είναι το σωτήριον του Ελληνισμού: το κάλλος.
Και μια η οδός η άγουσα εις λύτρωση: ο Έρως.
Η πνοή του έρωτα για το κάλλος συνέχει τον Δωρικό «Κόσμο» και ουσιοποιεί τον Ελληνισμό.
Ο Μυστικισμός παντού και πάντοτε είναι ερωτικός. Περιενδύει μόνο την γυμνότητα της Δωρικής μορφής ασθενών να υπο-φέρει την απαστράπτουσα από-κάλυψη του Απόλυτου.

***
Η Σπάρτη στις αρχές του 6ου αιώνα π.Χ. είδε το έργο του Απόλλωνα, δρομολογηθέν δια του Λυκούργου, στον εαυτό της. Και εθαύμασε αυτό, ο Σπαρτιάτης εαυτόν, ως καλόν λίαν.

Και βλέψας στο παρακείμενο αρχιπέλαγος της φωτεινής κίνησης, ένοιωσε τον Ιωνικό έρωτα προς αυτόν, και εγνώρισε τον τόκο αυτού του έρωτα στις επέκεινα γελαστές παραλίες. Και ο τόκος ήταν ποικίλος και μέγας και μητιόεις και πλάνος – κομψή πολυτέλεια βίου, διακοσμητική έξεργος σπουδή και εντύπωση πέρατος, τραγωδία και κωμωδία στο δράμα των ορίων, φρόνιμη σοφία και φιλοσοφική επιστήμη, χρήμα και τυραννία πολλαπλασιαστές ισχύος, Ορφικά και Διονυσιακά σημαίνοντα φρικτά μυστικά μετουσιώνοντα σε νέο οίνο τα παλαιά μυστήρια της χθόνιας γονιμότητας και τις ιερουργίες της ουράνιας κυριότητας.

Ο ακραιφνής Απόλλων της Σπάρτης, ναρκισσευόμενος το μεν Δωριστί ως υπερτελής πρωθήβης της ωραίας ακμής, σφύζων κάλλος, σφριγών ρώμην και οργών εις επί-δειξιν, θυμούμενος το δε δια την Ιωνικήν παράτρεψιν, ει και δι’ έρωτα αυτού τελεσιουργούμενην και κατά την πνοήν αυτού πνευματούμενην και μορφοποιούμενην, και “νυκτὶ ἐοικώς” επελαύνων – αντέδρασε για να θριαμβεύσει Διονυσιακά εκεί που κυριαρχούσε αΐδιος αδραστί ως «τέλος», - - και πάγωσε την μορφή του κάλλους της Σπάρτης.

Η Σπάρτη αντί να δημιουργεί μορφές, ακολουθεί πλέον κανόνες. Τελευταία μεγάλη δημιουργική μορφοπλασία συνέβη στο ιερό των Αμυκλών με επίκεντρο τον «Θρόνο» του Απόλλωνος. Σημαντικά και σημαδιακά αρχιτέκτων και αρχιγλύπτης του μοναδικού, μεγαλεπήβολου μνημείου προσεκλήθη ο Βαθυκλής από την Μαγνησία παρά τον Μαίανδρο (περί τα μέσα του 6ου αιώνα π.Χ., πιθανώτερο 560-550 π.Χ.).

Και όταν απλά ακολουθείς κανόνες, το πνεύμα ωε ξένο ανεπαισθήτως εκπνεί, η μορφή αποστεώνεται εις σκελετό, και το νόημα της ύπαρξης παραχαράσσεται τόσο περισσότερο όσο εντονώτερα ορκίζεσαι ότι τηρείς τα παραδεδομένα.

Η πολιτειακή έκφραση του παγώματος στην αρχαϊκή Σπάρτη είναι το αρχείο των Εφόρων. Και ιδού αυτό εισέρχεται στο προσκήνιο δια Χίλωνος του Σοφού.
[Σχετική μελέτη μου υπό τον τίτλο «Έρως και Χρόνος: ο Ανθός και ο Αδάμας της Σπάρτης» στην υπό έκδοση σειρά πραγματειών «Ο Χαρακτήρας της Δωρικής Ταυτότητας του Ελληνισμού», είναι ανηρτημένη στον ιστότοπο του Ινστιτούτου, τμήμα Research Projects, κατηγορία «Δωρικές Μελέτες». Για ευκολία αναφοράς την προσεπισυνάπτω στην παρούσα αποστολή].

***

Ένα ιδιαίτερα σημαντικό γεγονός στην πολιτική ιστορία της Σπάρτης είναι τα κρυφά μεγαλεπίβολα ριζοσπαστικά μεταρρυθμιστικά σχέδια του Λύσανδρου και η τύχη τους. Ο Λύσανδρος ήταν ο πρώτος Έλληνας στον οποίο αποδόθηκαν εν ζωή θείες τιμές (Δούρις 76F26;71 FrGrH Jacoby).


Χρόνῳ δ᾿ ὕστερον μετὰ τὴν τελευτήν ἀντιλογίας συμμαχικῆς γενομένης, Ἀγησίλαος ἦλθεν ἐπὶ τὴν τοῦ Λυσάνδρου οἰκίαν, ὅπως τὰ περὶ αὐτῆς γράμματα διασκέψηται· ταῦτα γὰρ παρ᾿ αὐτῷ κατέσχεν ὁ Λύσανδρος. εὗρε δὲ καὶ βιβλίον γεγραμμένον τῷ Λυσάνδρῳ περὶ τῆς πολιτείας, ὡς χρὴ τῶν Εὐρυπωντιδῶν καὶ Ἀγιαδῶν τὴν βασιλείαν ἀφελομένους εἰς μέσον θεῖναι καὶ ποιεῖσθαι τὴν αἵρεσιν ἐκ τῶν ἀρίστων, ἵνα μὴ τῶν ἀφ᾿ Ἡρακλέους, ἀλλὰ <τῶν> οἷος Ἡρακλῆς τῇ ἀρετῇ κρινομένων τὸ γέρας ᾖ, ᾗ κἀκεῖνος εἰς θεῶν τιμὰς ἀνήχθη. καὶ τοῦτον τὸν λόγον ὥρμησε μὲν εἰς τοὺς πολίτας ἐξενεγκεῖν καὶ παραδεικνύναι τὸν Λύσανδρον οἷος ὤν πολίτης διαλανθάνοι καὶ ἐπὶ διαβολῇ τῶν Λυσάνδρου φίλων. <Λα>κρατίδην δέ φασι τότε προεστῶτα τῶν ἐφόρων, εὐλαβηθέντα μὴ πείσῃ <τίν῾> ἀναγνωσθεὶς ὁ λόγος, ἐπιλαβέσθαι τοῦ Ἀγησιλάου καὶ εἰπεῖν ὡς οὐ δεῖ ἀνορύττειν τὸν Λύσανδρον, ἀλλὰ καὶ τὸν λόγον αὐτῷ συγκατορύττειν, πανούργως καὶ πιθανῶς συντεταγμένον.
Πλουταρχικά, Αποφθέγματα Λακωνικά, 229Ε-230Α
[Cf. Αποφθ.Λακ., 212C-D; Πλούταρχος, Λύσανδρος, ΧΧΧ, 3-5 = Έφορος 70F207 Fr.Gr.H. Jacoby; ibid., XXV-XXVI (Έφορος 70F206); Πλούταρχος, Αγησίλαος, ΧΧ; Διόδωρος XIV, 13; Cornelius Nepos, Lysander, III, 5].
Ο Λύσανδρος ενεπλάκη και στην διαμάχη για την εισαγωγή κανονικού νομίσματος στην Σπάρτη (v. Έφορος 70F205 FrGrH Jacoby = Πλούταρχος, Λύσανδρος, XVII).

Το θέμα της μεταρρυθμιστικής ατζέντας του Λύσανδρου συναρτάται προς την πρώτη φάση των κρίσιμων εξελίξεων μεταξύ του τέλους του Πελοποννησιακού πολέμου (404 π.Χ.) και της μάχης των Λεύκτρων (371 π.Χ.). Ο Λύσανδρος έπεσε μαχόμενος στην μάχη του Αλιάρτου κατά τον Βοιωτικό πόλεμο το 395 π.Χ. Τον λόγο του υπέρ των μεταρρυθμίσεων φέρεται ότι τον συνέγραψε Κλέων ο Αλικαρνασεύς.

***

Ο θεματικός τίτλος της ομιλίας μου στην συνάντησή μας αυτήν την Παρασκευή είναι κατά το πρόγραμμα:

Η Σιωπηρή Μεγάλη Τροποποίηση στη Λυκούργειο Ρήτρα:
ο Θεσμός της Εφορείας και Χίλων ο Σοφός.
Βασιλεία, Εφορεία και Μεταρρύθμιση,
τέλος 6ου – τέλος 5ου αιώνα π.Χ.
(Δημάρατος, Κλεομένης, Παυσανίας, Λεωτυχίδης,
Λύσανδρος)

***

Και αυτήν την φορά η προσεχής συνάντηση και ομιλία του Κύκλου θα πραγματοποιηθεί την Παρασκευή 9 Φεβρουαρίου, 8.30 το βράδυ, στην Αίθουσα του Εμπορικού Συλλόγου Σπάρτης, Γκορτσολόγλου 97 (λόγω συνέχισης των θεατρικών εκδηλώσεων του ΝΠΠΠ Δήμου Σπάρτης στην Αίθουσα του Πνευματικού Κέντρου στην Βιβλιοθήκη).
Η είσοδος είναι ελεύθερη.
Μετά την ομιλία θα υπάρξει χρόνος για συζήτηση.