Γράφει ο Βαγγέλης Μητράκος

Τούτος ο τόπος έχει τόσο βαθιές ρίζες στο μύθο και την ιστορία , που , πραγματικά , κάθε βήμα σου σ’ αυτόν είναι κι ένα σεργιάνι μνήμης .
Οι Σπαρτιάτες , από την ίδρυση της νέας Σπάρτης μέχρι και σήμερα , 186 ολόκληρα χρόνια , διαβαίνουν το γεφύρι της Μαγουλίτσας , κοντά στον Α. Νικόλαο , χωρίς να φαντάζονται (τουλάχιστον οι περισσότεροι) πως το ίδιο έκαναν , κάποτε , και οι αρχαίοι τους πρόγονοι .

Εδώ , στην περιοχή του Α. Νικολάου (σύμφωνα με την Αρχαιολόγο Κουρίνου Ελένη) υπήρχε μία από τις 6 πύλες της Αρχαίας Σπάρτης , η λεγόμενη νότια πύλη . Σ’ αυτήν την νότια πύλη κατέληγε η πιο μεγάλη και σπουδαία οδός της Αρχαίας Σπάρτης , η Αφεταΐς οδός , η οποία ξεκινούσε από την Αγορά της πόλης , διέσχιζε τη Σπάρτη ακολουθώντας (γενικά) την πορεία της σημερινής οδού Γκορτσολόγου , περνούσε τη νότια πύλη και τη γέφυρα στον ποταμό Κνακίωνα (σημερινή Μαγουλίτσα) και συνέχιζε νότια προς τις Αμύκλες , τη Φάριδα και τη Ν. Λακωνία .

Η οδός αυτή έλαβε το όνομα «Αφεταΐς» διότι εδώ , σύμφωνα με τη μυθολογία , προκήρυξε αγώνες ο Ικάριος ο Λακεδαιμόνιος , πατέρας της Πηνελόπης , για τους μνηστήρες της . Στους αγώνες αυτούς νίκησε ο Οδυσσέας , ο οποίος και παντρεύτηκε την Πηνελόπη . Επομένως η οδός ονομάστηκε «Αφεταΐς» από την εκεί "άφεση" (εκκίνηση από την αφετηρία) των μνηστήρων στο αγώνισμα του δρόμου . (Παυσ. 3,12,1)

Υπάρχουν ενδείξεις ότι στο σημείο που βρίσκεται η σημερινή γέφυρα της Μαγουλίτσας , στον Α. Νικόλαο , υπήρχε : «…αρχαία γέφυρα των ρωμαϊκών χρόνων , μονότοξη , κατασκευασμένη από μονολιθικές λιθοπλίνθους τοποθετημένες εγκαρσίως στο μήκος της . Στις δυο άκρες της σώζονταν τμήματα της αρχαίας οδού , που περνούσε από επάνω της».

Οι πληροφορίες αυτές παρέχονται από τον Ουίλιαμ Μάρτιν Ληκ (William Martin Leake , 1777-1860) , Βρετανό στρατιωτικό , διπλωμάτη , τοπογράφο , αρχαιόφιλο , περιηγητή και συγγραφέα , οι οποίες επιβεβαιώθηκαν και από τον Ουίλιαμ Τζέλλ (Sir William Gell , 1777– 1836) , Άγγλο περιηγητή , αρχαιολόγο και τοπογράφο , που περιόδευσαν στην περιοχή μας κάπου στα 1805-1806 .

Στην περιοχή του 1ου ΕΠΑΛ Σπάρτης , 200 , περίπου , μέτρα νοτίως της Μαγουλίτσας , βρέθηκε τμήμα της Αφεταΐδος οδού (τι απέγινε άραγε ;) που έρχεται από τον Α. Νικόλαο και πιστοποιεί (μεταξύ άλλων) την ύπαρξη της αρχαίας γέφυρας και της νότιας πύλης , στο σημείο εκείνο . Η θέση αυτή ισχυροποιείται και από μεγάλο νεκροταφείο (περισσότεροι από 700 τάφοι !!!) που βρέθηκε κοντά στον Κνακίωνα (οικόπεδο Μαυρίδη – ΟΤ 146) , το οποίο ήταν σε χρήση από τον 2ο π.Χ. αι. έως τον 5ο μ. Χ. αι.. Πολλοί απ’ αυτούς τους τάφους «ερευνήθηκαν στο βόρειο τμήμα του νεκροταφείου , εντός της παλαιότερης κοίτης του παρακείμενου ρέματος της Μαγουλίτσας » . Το σημαντικό αυτό νεκροταφείο (δυστυχώς καταχώθηκε) έφτανε ως την αριστερή όχθη του Κνακίωνα (κατά μήκος του οποίου ανασκάφηκε) και πιστοποιεί την ύπαρξη πύλης και γέφυρας κοντά στο σημείο εκείνο, αφού είναι γνωστό πως τα αρχαία νεκροταφεία δημιουργούνταν πλησίον των πυλών και των τειχών .

Η σημερινή νέα γέφυρα της Μαγουλίτσας , στην περιοχή του Α. Νικολάου , κατασκευάστηκε πάνω σε παλαιότερη δίτοξη γέφυρα από πέτρα (υπάρχει ακόμα από κάτω της) , για την οποία ο Κ. Νεστορίδης , στο βιβλίο του «Τοπογραφία της Αρχαίας Σπάρτης» (1892) σημειώνει πως :

« Η νέα γέφυρα (σ.σ. : η δίτοξη πέτρινη) εκτίσθη επί αρχαίων θεμελίων».

Για την ίδια γέφυρα ο Ολλανδός Αρχαιολόγος Conrad Michael (Coen) Stibbe σε δυο άρθρα του (1989 και 1994) «αναγνωρίζει τρεις οικοδομικές φάσεις : τη σύγχρονη , εκείνη του 19ου αι. και μια ύστερη ρωμαϊκή ή πρώιμη βυζαντινή σε δύο από τα ποδαρικά της».

(«Σπάρτη : Συμβολή στη μνημειακή τοπογραφία της» ,Κουρίνου Ελένη Δρ – Αρχαιολόγος )

Τελικά , για τη δίτοξη αυτή παλιά πέτρινη γέφυρα , η οποία ασυλλόγιστα «κρύφτηκε» κάτω από την άσφαλτο και τα τσιμέντα της σημερινής γέφυρας (να λέμε «ευτυχώς» που δεν την γκρέμισαν) η Αρχαιολόγος Δρ κ. Κουρίνου Ελένη στο βιβλίο της «ΣΠΑΡΤΗ : Συμβολή στη μνημειακή τοπογραφία της» καταλήγει στα εξής :

« Είναι σαφές πως τα ποδαρικά της γέφυρας ανήκουν κατά μεγάλο μέρος τους σε παλαιότερες οικοδομικές φάσεις , που όμως δεν μπορούν να χρονολογηθούν σε καμία περίπτωση πριν από τον 19ο αι. Ίσως μάλιστα να είναι κατάλοιπα της μαρτυρούμενης από τον Νεστορίδη ανακατασκευής της αρχαίας γέφυρας .»

Αξίζει να σημειωθεί πως το ποτάμι που γεφυρώνεται απ’ αυτήν την ιστορική γέφυρα , η Μαγουλίτσα , είναι φορτωμένο κι αυτό με βαριά ιστορία : Οι αρχαίοι Σπαρτιάτες του είχαν δώσει το όνομα Κνακίων , όνομα που προέρχεται από το αρχαίο επίθετο «κνηκός» που σημαίνει θολός , επειδή (προφανώς) τα νερά του (που σίγουρα τότε ήταν περισσότερα) κυλούσαν θολά στις μεγάλες κατεβασιές . Βέβαια αν τον ονομάτιζαν σήμερα το πιθανότερο είναι να τον έλεγαν «Μαύρο» ή «Ακάθαρτο» , με τόσα βρομόνερα και σκουπίδια που ρίχνονται μέσα του κάθε χρόνο , αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία . Για πρώτη φορά ο ποταμός αναφέρεται ως «Κνακίων» στην περίφημη ρήτρα του Λυκούργου , την οποία διέσωσε ο Πλούταρχος . Ο Λυκούργος , μεγάλος νομοθέτης της Αρχαίας Σπάρτης (τέλη 9ου – αρχές 8ου π.Χ. αι.) , αναζητώντας τον ιδανικό τρόπο διακυβέρνησης της πόλης , ζήτησε χρησμό από το Μαντείο των Δελφών . Ο χρησμός που πήρε έλεγε τα εξής:

«Αφού φτιάξεις ιερό του Συλλανίου Δία και της Συλλανίας Αθηνάς , αφού χωρίσεις το Λαό σε «φυλάς» και «ωβάς» και αφού ιδρύσεις Γερουσία από 30 μέλη , μαζί με τους 2 βασιλιάδες , να καλείς το Λαό σε συνέλευση , από καιρού εις καιρόν , ανάμεσα στη Βαβύκα (σ.σ. γέφυρα του Ευρώτα) και τον Κνακίωνα κι εκεί η Γερουσία να προτείνει γνώμες και να ερωτά το Λαό , ο δε Λαός να έχει το δικαίωμα της κυρώσεως και την εξουσία».

Ο Κνακίων ήταν το νότιο και δυτικό φυσικό όριο της Αρχαίας Σπάρτης , μαζί με το ρέμα της Μούσγας στα βόρεια και τον Ευρώτα στα ανατολικά . Στα χρόνια της παρακμής χτίστηκε γύρω από τη Σπάρτη το ελληνιστικό τείχος . Στο νότο , το τείχος αυτό , βάδιζε παράλληλα με τον Κνακίωνα , στην αριστερή όχθη του . Λείψανα του τείχους αυτού έχουν βρεθεί κατά τόπους , ενώ ενσφράγιστα κεραμίδια του τείχους έχουν βρεθεί σε πολλά σημεία της περιοχής , ιδιαίτερα στα υψώματα βορείως της Μαγουλίτσας . Πολύ κοντά στον Κνακίωνα βρέθηκαν ενσφράγιστα κεραμίδια με την υπογραφή : «Βασιλέως Νάβιδος» ή «Βασιλεί Νάβι» , που χρονολογούνται στο διάστημα της βασιλείας του Νάβιδος (207-192 π.Χ.) και συνδέονται με έργα που έγιναν στα τείχη , για επέκταση και ισχυροποίηση , μπροστά στην απειλή των Ρωμαίων.

Στην περιοχή συμβολής του Κνακίωνα με τον Ευρώτα , στο Ψυχικό , έχουν βρεθεί λείψανα ενός εκ των σημαντικότερων ιερών της Αρχαίας Σπάρτης , του «Φοιβαίου» , το οποίο συνδεόταν άμεσα με τη διαδικασία των αγώνων που έκαναν οι έφηβοι Σπαρτιατόπαιδες στον Πλατανιστά . Όπως γράφει ο Παυσανίας , πριν από τη μάχη εκπαίδευσης στον Πλατανιστά , κάθε ομάδα εφήβων θυσίαζε τη νύχτα ένα κουτάβι στον Ενυάλιο (Άρης ή αυτόνομη θεότητα) , επειδή πίστευαν ότι για τον πιο δυνατό θεό ήταν κατάλληλο για θυσία το πιο δυνατό από τα ήμερα ζώα . Σύμφωνα με τον Παυσανία μόνο οι έφηβοι Σπαρτιάτες και οι Κολοφώνιοι (Μ. Ασία) θυσίαζαν σκύλους . Επίσης , εκεί στο Φοιβαίο , οι έφηβοι έβαζαν εξημερωμένους κάπρους να συναγωνιστούν . Όποιας πλευράς ο κάπρος τύχαινε να νικήσει αυτή (πίστευαν) πως θα κερδίσει και στον Πλατανιστά την επόμενη μέρα.

Το Φοιβαίον ανασκάφηκε στον αγρό Μανουσάκη , απέναντι ακριβώς από το Πανεπιστήμιο , από τον Χρ. Χρήστου στα 1962 . Πρόκειται για μνημειώδες οικοδόμημα με αρχιτεκτονικό τύπο παρόμοιο με του Αμυκλαίου , διαστάσεων 17,60 Χ 14,10 μ. . Είναι κατασκευασμένο από κροκαλοπαγείς και ασβεστολιθικές πέτρες μεγάλων διαστάσεων , που μοιάζουν με εκείνες του Τάφου του Λεωνίδα . Βρέθηκαν , επίσης , και ανάγλυφα από τη διακόσμηση του βωμού , όστρακα και κεραμίδες . Δυστυχώς , το Φοιβαίον δεν έχει , ακόμα , ανασκαφεί πλήρως και δεν είναι επισκέψιμο , όπως τόσες άλλες αρχαιότητες που περιμένουν τους αρμοδίους να ενδιαφερθούν και την αρχαιολογική σκαπάνη να τις αποκαλύψει και να τις αναδείξει.

«Μνημείο είναι ό,τι αποτυπώνεται στη μνήμη , ό,τι δηλαδή αξίζει να θυμόμαστε , ή με τη μορφή και το περιεχόμενό του μας κάνει να το θυμόμαστε . Τα υλικά κατάλοιπα τού παρελθόντος (ανθρώπινα έργα , κατάλοιπα ανθρώπινων δραστηριοτήτων , ανθρώπινο περιβάλλον) , είναι για τον άνθρωπο μαρτυρίες τής ιστορίας του . Είναι, επομένως , απαραίτητα για να μάθει τον εαυτό του , για την αυτογνωσία του , για την εθνική του συνείδηση και για τη θέση του ανάμεσα στους άλλους λαούς . Συνεπώς , είναι άξια μνήμης και γι’ αυτό ονομάζονται μνημεία».

(Κ. Λογαρά – Λαμπρινουδάκη: «Τα μνημεία και η αξία τους»)

Πόσο ωραίο και πρέπον θα ήταν και πόσο θα συνέβαλλε στη σύνδεση του «Σήμερα» με το «Χθες» , αν όλα αυτά τα μνημεία του τόπου μας (τα γνωστά αλλά και τα «κρυμμένα») είχαν αναδειχθεί και είχαν «φωτισθεί» και δεν είχαν παραδοθεί στην αδιαφορία , την εγκατάλειψη , τη λησμονιά και την καταστροφή.

Και πόσο , επίσης , αναγκαίο θα ήταν , ο αρχαίος Κνακίων (Μαγουλίτσα) που τόσο δεινοπαθεί (όπως όλα τα ποτάμια της Λακωνίας) από τις γνωστές σύγχρονες πληγές (καταπατήσεις , μπαζώματα , σκουπίδια , λύματα , φυτοφάρμακα , φυτοφάρμακα , εκχερσώσεις , αμμοληψίες κλπ) , να έμπαινε σε καθεστώς διαρκούς προστασίας και αναβάθμισης όχι μόνο για την μεγάλη οικολογική του αξία αλλά και γιατί είναι ένα ζωντανό ιστορικό μνημείο της Σπάρτης .

Τέλος , πόσο όμορφο και δημιουργικό θα ήταν για την Σπάρτη και τους Σπαρτιάτες , να βρισκόταν μια δημοτική αρχή που θα υλοποιούσε τη διαρκή (εδώ και πολλά-πολλά χρόνια) επεξεργασμένη και τεκμηριωμένη πρόταση του ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΝΔΕΣΜΟΥ ΛΑΚΩΝΙΑΣ (ΟΙΚΟ.ΣΥ.Λ.) για τη δημιουργία Πάρκου Αστικού Τύπου στην όχθη του Κνακίωνα , από την οδό Γυθείου μέχρι τη γέφυρα του Α. Νικολάου .

Πόσο όμορφο και δημιουργικό θα ήταν !

Φωτογραφίες:

1. Ο ποταμός Κνακίων (Μαγουλίτσα)

2. Η γέφυρα του Αγίου Νικολάου

3. Το νεκροταφείο κοντά στον Κνακίωνα

4.Το Φοιβαίον Ιερό