Γράφει ο Βαγγέλης Μητράκος

Οι εικόνες αποτελούν χαρακτηριστικό στοιχείο της ταυτότητας και γνώρισμα γνησιότητας της Ορθόδοξης Εκκλησίας . Στα χρόνια του Βυζαντίου το θέμα της αμφισβήτησης των εικόνων ως συνήθειας , δήθεν , ειδωλολατρικού χαρακτήρα , οδήγησε στην 100χρονη περίοδο της Εικονομαχίας , 726 μ.Χ.- 843 μ.Χ. , η οποία τελείωσε με την Αναστύλωση των Αγίων και Σεπτών Εικόνων από την Αυτοκράτειρα Θεοδώρα και τον Πατριάρχη Μεθόδιο με το θέσφατο : « ασπαζόμεθα τις Εικόνες όχι λατρευτικά ούτε ως θεούς αλλά ως εικόνες των αρχετύπων» .

Η εικονομάχοι αμφισβητούσαν και καταργούσαν , ουσιαστικά , τη σωτηρία του Ανθρώπου από το Χριστό . Αρνούνταν τη Θεία Ενανθρώπιση , τη Θεία Οικονομία και τις συνέπειές τους , εφόσον αρνούνταν τη δυνατότητα περιγραφής της ανθρώπινης φύσης του Χριστού αλλά και το αγιασμό και τη δόξα του σώματος επί της ύλης . Για τούτο και οι Θεοφόροι Πατέρες της 7ης Οικουμενικής Συνόδου στη Νίκαια της Βιθυνίας το 787 μ.Χ. είδαν στην εικονομαχία μια συμπερίληψη των πολλών αιρέσεων που είχαν προηγηθεί και μια οργανωμένη προσπάθεια ανατροπής του Χριστιανισμού . Στάθηκαν γι’ αυτό ορθομέτωποι απέναντί της καταρρίπτοντας με τη Θεία Σοφία τους , ένα προς ένα , τα αιρετικά επιχειρήματα των εικονομάχων .

Η προσπάθεια αποτύπωσης της μορφής του Χριστού , της Παναγίας , των Αγίων καθώς και διαφόρων σκηνών από την Καινή και την Παλαιά Διαθήκη από τα πρώτα ήδη χρόνια του Χριστιανισμού , οδήγησε στην ανάπτυξη μιας σημαντικής μορφής της εκκλησιαστικής τέχνης , της Αγιογραφίας , η οποία έφτασε στη μεγάλη ακμή της κατά την Περίοδο του Βυζαντίου και καταγράφηκε στις σελίδες της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς ως σημαντικότατο κεφάλαιο με τίτλο : «Βυζαντινή Αγιογραφία» .

Κάθε γενιά Χριστιανών φρόντισε να διατηρήσει την εικόνα των σύγχρονών τους Αγίων . Ακόμα όμως και στις περιπτώσεις που η εικόνα Τους δε διατηρήθηκε , οι κατοπινές γενιές τους έδιναν μιαν εμφάνιση που να μοιάζει με αυτήν του Κυρίου Ημών Ιησού Χριστού , του οποίου είναι εικόνες . Για τη χριστιανική ζωγραφική σημασία έχει ο Άγιος κι όχι η ακριβής του εμφάνιση . Για το λόγο αυτό χρησιμοποιείται η Βυζαντινή Αγιογραφία , μια τέχνη πλούσια σε συμβολισμούς , όπου τα χαρακτηριστικά του εικονιζόμενου Αγίου δεν προσπαθούν να αποδώσουν την πιστότητα της εμφάνισης του προσώπου αλλά να συμβολίσουν κάποια χαρακτηριστικά του .

Η Βυζαντινή Αγιογραφία είναι τέχνη υψηλής ποιότητας κι αισθητικής , κυρίως όμως είναι θεολογική ζωγραφική , πράγμα που σημαίνει ότι χρησιμοποιεί τα σχήματα και τα χρώματα της βυζαντινής τέχνης για να φανερώσει χριστιανικές αλήθειες .

Η Βυζαντινή Αγιογραφία είναι τέχνη αφαιρετική . Απεικονίζει , δηλαδή , τα σώματα και τα πράγματα , όχι στις γήινες καταστάσεις τους αλλά στη μεταμορφωμένη τους κατάσταση , όπως είναι στην αιωνιότητα της Βασιλείας του Θεού .

« «Ο ωραίος κάλλει παρά πάντας βροτούς» δεν μπορεί να παρασταθεί με το γήινον κάλλος , δεν μπορεί δηλαδή να ζωγραφιστεί σαν τον Ερμή του Πραξιτέλη , με λίγα γενάκια και μακριά μαλλιά , όπως θελήσανε να τον κάνουνε κάποιοι κούφιοι και ανόητοι ζωγράφοι της Ιταλίας , νιώθοντας με ολότελα σαρκικό πνεύμα τη χριστιανική θρηκεία . Σ’ ένα παλιό ιστορικό βιβλίο είναι γραμμένα τα παρακάτω : Τω δε έκτω χρόνω της βασιλείας του Λέοντος του Μακέλλη , ένας ζωγράφος ηθέλησε να ιστορίσει τον Σωτήρα Χριστόν εις ομοιότητα του Διός του θεού των Ελλήνων και παρευθύς εξηράνθη η χέρα αυτού .

Γι’ αυτό ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός λέγει : Δείξε μου τις εικόνες που προσκυνάς , για να σου πω τι πίστη έχεις .» (Φ. Κόντογλου : Η Βυζαντινή Ζωγραφική )

Στη Βυζαντινή Αγιογραφία ο χώρος , ο χρόνος , τα όντα και τα γεγονότα δεν ακολουθούν φυσική σειρά . Ο Αγιογράφος προσπαθεί σε όλα αυτά να δώσει υπόσταση πνευματική . Η κάθε γραμμή στη Βυζαντινή Εικόνα είναι μια Θεολογία . Τίποτε δεν είναι τυχαίο και τίποτε δεν είναι περιττό . Βασική αρχή της Βυζαντινής Εικόνας είναι οι δύο διαστάσεις . Δεν υπάρχει βάθος για λόγους βαθιά θεολογικούς και ουσιαστικούς .Ο πιστός που στέκεται μπρος στην εικόνα νιώθει την έλλειψη του βάθους , γίνεται ο ίδιος βάθος . Δηλαδή , αντί το βάθος να είναι πίσω , το βάθος είμαι εγώ - ή η τρίτη διάσταση – που στέκομαι μπροστά στην εικόνα . Έτσι πιστός και εικόνα γίνονται μια ενότητα κι επιτυγχάνεται ο στόχος της εικόνας , η επικοινωνία , δηλαδή , με το Θείο .

Στους Ορθόδοξους Ιερούς Ναούς δεν κάνουμε εικόνες για μουσεία , να περνάει κάποιος και να βλέπει . Οι εικόνες είναι για τις Εκκλησίες όπου στέκεται ο χριστιανός και προσεύχεται μπροστά στην εικόνα . Και μπορεί να αγιάσει μπροστά στην εικόνα . Ο καθένας έχει δει με τα ίδια του τα μάτια ανθρώπους κάθε φύλου , κάθε ηλικίας και κάθε κοινωνικού στρώματος να έχουν , σταυροκοπούμενοι συνεχώς , ανοίξει διάλογο με μια εικόνα μοιράζοντας με το εικονιζόμενο πρόσωπο τα πλέον απόκρυφα φύλλα της ψυχής , της καρδιάς και του νου τους . Εκείνη την ώρα ο άνθρωπος αυτός δεν είναι στη γη . Έχει μεταβεί , κυριολεκτικά , στους ουρανούς και κουβεντιάζει , πρόσωπο με πρόσωπο , με το Χριστό , την Παναγία , τον εικονιζόμενο Άγιο . Κι αυτό χάρη στην Εικόνα και μόνο .

Καθώς έχουμε στα σπίτια μας φωτογραφίες αγαπημένων προσώπων , ιδιαίτερα προσώπων που έχουν φύγει από τη ζωή και μας λείπουν , και πολλές φορές τις κοιτάζουμε , τους μιλάμε , τις σφίγγουμε στην αγκαλιά μας , τις φιλάμε , τις πνίγουμε στα δάκρυά μας έχοντας απόλυτη συναίσθηση ότι όλ’ αυτά αφορούν το πρόσωπο που εικονίζεται κι όχι το χαρτί ή την κορνίζα της φωτογραφίας , με όμοιο τρόπο επικοινωνεί κι ο χριστιανός με τις εικόνες της Εκκλησίας . Για τούτο και οι παλιοί Αγιογράφοι που είχαν απόλυτη συναίσθηση ότι δεν κάνουν τέχνη , αλλά στήνουν μια γέφυρα με τον Ουρανό , πριν αρχίσουν να αγιογραφούν νήστευαν πάρα πολλές μέρες, έκαναν προσευχές και παρακλήσεις και κατόπιν ξεκινούσαν .

Όλα αυτά τα υπέροχα δημιουργήματα της Βυζαντινής Αγιογραφίας από τα βάθη των ιστορικών χρόνων έως και σήμερα γνώρισαν , κατά καιρούς , πολλές περιπέτειες . Πόλεμοι , καταστροφές , πυρπολήσεις , καιρικά φαινόμενα , φυσικές αιτίες και καταστροφές , πυρκαγιές , ανόσια χέρια αλλοφύλων αλλά και χέρια ασυνειδητοποίητων χριστιανών , ανυπαρξία πολιτικής κι έλλειψη προστασίας από τους κυβερνώντες , έστειλαν στην ανυπαρξία πολλά δημιουργήματα της Βυζαντινής Αγιογραφίας , ενώ άλλα τα παρέδωσαν στις επόμενες γενιές βαριά τραυματισμένα .

Η καταστροφή αυτή συνεχίζεται και σήμερα στους σύγχρονους αγιογραφημένους ναούς κι έχει το όνομα της αιθάλης , του καπνού , δηλαδή , που εκπέμπουν κυρίως τα κεριά τα οποία ανάβουν στο μανουάλι ή κρατούν στα χέρια τους οι πιστοί κατά τη Θεία Λειτουργία ή στις διάφορες θρησκευτικές τελετές .

Τα σύγχρονα κεριά δεν έχουν καμιά σχέση με τα παλιά μελισσοκέρια που ήταν φτιαγμένα από αγνό κερί μέλισσας . Τα σημερινά κεριά είναι φτιαγμένα από παράγωγα του πετρελαίου και γι’ αυτό ο καπνός που εκπέμπουν είναι πολύ βλαπτικός και ρυπαντικός , κατακάθεται πάνω στις αγιογραφίες και πολύ γρήγορα τις μαυρίζει σε τέτοιο βαθμό , ώστε τα πρόσωπα και οι σκηνές που απεικονίζονται να είναι δυσδιάκριτες και οι εικόνες να μην εκπληρώνουν τον ιερό σκοπό για τον οποίο δημιουργήθηκαν . Συγχρόνως η κατάσταση αυτή αποτελεί και μιαν εντροπή για την Εκκλησία όμοια σε μέγεθος με την εντροπή του σπιτιού εκείνου που είναι διακοσμημένο με σχισμένες , λερωμένες και γενικά κακοποιημένες και αφρόντιστες φωτογραφίες των μελών της οικογενείας ή των προγόνων της .

Ευτυχώς στα τελευταία χρόνια έχουν εισαχθεί σε πολλούς Ναούς ειδικοί απορροφητήρες οι οποίοι οδηγούν την αιθάλη εκτός Ναού . ΄Ηδη όμως σε κάποιους ναούς η ζημιά είχε γίνει . Τέτοια περίπτωση αποτέλεσαν και οι Αγιογραφίες του Ιερού Ναού Οσίου Νίκωνος Σπάρτης .

Ο μεγαλοπρεπής Ιερός Ναός του Πολιούχου Αγίου της πόλης μας αγιογραφήθηκε κατά τα έτη 1963-1966 από ένα σημαντικό αγιογράφο- ζωγράφο , τον Μαυρικάκη Ευάγγελο του Θεοδώρου , ο οποίος καταγόταν από τη Σύρο , αλλά έζησε και δημιούργησε επί πολλά χρόνια στη Σπάρτη . Μαζί με τον Μαυρικάκη εργάστηκε και ο μαθητής του , ο αξέχαστος σημαντικός ζωγράφος – αγιογράφος της Σπάρτης Βαγγέλης Δημητρίου αλλά και άλλοι βοηθοί για τους οποίους ο Μαυρικάκης έκρινε ότι είχαν τα προσόντα και τις δυνατότητες να εργαστούν μαζί του σ’ αυτό το σημαντικό έργο .

Το πόσο σημαντική προσωπικότητα ήταν ο Μαυρικάκης το μαρτυρά η γνωριμία και η φιλική του σχέση με το Φώτη Κόντογλου , τη μεγάλη αυτή μορφή των ελληνικών γραμμάτων και της Βυζαντινής Αγιογραφίας , την περίοδο που ο Κόντογλου εργαζόταν ως συντηρητής στις εκκλησίες του Βυζαντινού Μυστρά . Η φιλία αυτή έχει καταγραφεί σε μια σειρά επιστολών που αντάλλαξαν κατοπινά ο Κόντογλου και ο Μαυρικάκης . Αυτές οι επιστολές του Φ. Κόντογλου έχουν εκδοθεί σε βιβλίο από τις εκδόσεις ΑΡΜΟΣ με τίτλο : «Προς Αγιογράφον Ευάγγελον Μαυρικάκην / Φ. Κόντογλου» . Το βιβλίο , εκτός των επιστολών, περιέχει πρόλογο από τον Π.Β. Πάσχο , βιογραφικό του Ε. Μαυρικάκη από τον Αργύρη Κυρίδη , εισαγωγή από το Δ. Δεληκωνσταντή που είχε και την επιμέλεια και επίμετρο του Γ. Κορδή .

Αφήνουμε , για την ώρα , κατά μέρος το γεγονός ότι η σύγχρονη Σπάρτη δεν έχει ασχοληθεί (όπως αποτελεί πάγια πρακτική της για πολλούς άλλους) ΠΟΤΕ με τον Ευάγγελο Μαυρικάκη για να εκφράσει στη μνήμη του μιαν ευγνώμονα ευχαριστία για ό,τι προσέφερε στη Σπάρτη με την τέχνη και την προσωπικότητά του επί τόσα χρόνια κι ερχόμαστε στο προκείμενο :

Λοιπόν , αυτές οι θαυμάσιες και ξεχωριστές αγιογραφίες του Αγίου Νίκωνος δια χειρός Ευαγγέλου Μαυρικάκη και συνεργατών , έπεσαν , τελικά , θύμα της αιθάλης των σύγχρονων κεριών και του καπνού από τα «καρβουνάκια» . Οι αγιογραφίες , ιδιαίτερα εκείνες στα δύο κλίτη και στο ιερό , είχαν γίνει κυριολεκτικά αγνώριστες και «αδιάβαστες» . Ένα μαύρο πέπλο , που διαρκώς γινόταν όλο και πιο αδιάφανο , τις σκέπαζε από πάνω έως κάτω . Σκηνές από τη ζωή του Χριστού , από τα θαύματά Του , από τις παραβολές Του , η μορφή της Παναγίας , των Αγίων , των Προφητών , των Ευαγγελιστών , των Πατέρων και των Αγγέλων , μαζί και τα περίτεχνα βυζαντινά διακοσμητικά μοτίβα , είχαν κυριολεκτικά εξαφανιστεί κάτω από το μαύρο χρώμα της χημικής καπνιάς . Τα φωτοστέφανα που άλλοτε «φώτιζαν» τον ιερό χώρο του ναού «είχαν σβήσει» . Η επικοινωνία με το Θείο μέσω των εικόνων είχε διακοπεί . Ο Ναός εσωτερικά είχε αρχίσει να χάνει την παλιά αίγλη και τη λαμπρότητά του .

«…εις κρίμα εγώ εις τον κόσμον τούτον ήλθον , ίνα οι μη βλέποντες βλέπωσι και οι βλέποντες τυφλοί γένωνται .» (ΙΩΑΝΝΗΣ : 9 , 39)

Αυτή η άσχημη κατάσταση είχε φέρει σε μεγάλη στενοχώρια το Σεβασμιότατο ψΠοιμενάρχη μας , Μητροπολίτη Μονεμβασίας και Σπάρτης κ.κ. ΕΥΣΤΑΘΙΟ , ο οποίος για το λόγο αυτό , από δέκα και πλέον χρόνια πριν , έδωσε την ιδέα κι ενεθάρρυνε το Εκκλησιαστικό Συμβούλιο του Ι.Ν. Αγίου Νίκωνος να θέσει ως στόχο τη συντήρηση και αποκατάσταση των αγιογραφιών του Ναού . Το Συμβούλιο απεδέχθη τη νουθεσία του Σεβασμιωτάτου και ξεκίνησε την προσπάθεια συλλογής του απαραίτητου ποσού δεδομένου ότι το έργο θα ήταν ιδιαίτερα δαπανηρό.

Τη φετινή χρονιά , αφού είχε πλέον συγκεντρωθεί ένα μέρος από το συνολικά απαιτούμενο ποσό , το Εκκλησιαστικό Συμβούλιο αποφάσισε να αναθέσει τις εργασίες συντήρησης και αποκατάστασης των αγιογραφιών του Ναού σε εξειδικευμένο γι’ αυτές τις πολύ δύσκολες δουλειές συνεργείο . Στήθηκαν οι σκαλωσιές και το έργο άρχισε . Κατά κυριολεξία , πόντο – πόντο , άνθρωποι που γνωρίζουν την αξία της Βυζαντινής Αγιογραφίας αλλά και τον τρόπο να τη συντηρούν και να την αποκαθιστούν όταν έχει υποστεί φθορές , εξαφανίζουν , μέρα με την ημέρα , τη μαύρη ομίχλη που σκεπάζει τις αγιογραφίες και φέρνουν στο φως τις εξαίσιες δημιουργίες του Βαγγέλη Μαυρικάκη και των βοηθών του . Κι όπου τα χρώματα και οι γραμμές έχουν ξεθωριάσει ή υποστεί φθορές φτιάχνονται χρώματα ίδια με τα παλιά κι έμπειρα χέρια αποκαθιστούν τη χαμένη ενότητα .

Εκεί που όλα είχαν βυθιστεί στο σκοτάδι άρχισε σιγά – σιγά ν’ ανατέλλει το φως και ο Ναός να αποκτά τη χαμένη του ιλαρότητα . Οι φυλακισμένες ιερές μορφές ξαναβρήκαν τη λευτεριά τους και τα βλέμματα των πιστών συναντούνται ξανά με τα βλέμματα των Αγίων . Η σκάλα με τον Ουρανό αποκαθίσταται μέρα με την ημέρα και ο Ναός του Αγίου Νίκωνος αποκτά και πάλι την αλλοτινή του ομορφιά , τη λαμπρότητα και τη δόξα .

Ήδη έχει συντηρηθεί και αποκατασταθεί το βόρειο κλίτος και το Ιερό και οι εργασίες προχωρούν (και θα τελειώσουν προσωρινά) στο νότιο κλίτος , στα σημεία , δηλαδή , που υπήρχε το πολύ μεγάλο πρόβλημα . Το Εκκλησιαστικό Συμβούλιο φιλοδοξεί , όταν συγκεντρωθεί και το υπόλοιπο απαιτούμενο ποσό , να αποκαταστήσει και τις αγιογραφίες στο μεσαίο κλίτος που είναι και οι περισσότερες . Παράλληλα με τις εργασίες συντήρησης και αποκατάστασης των αγιογραφιών έχει προβλεφθεί και σύστημα εξαερισμού του Ναού ώστε στο μέλλον να μην ξαναχρειαστεί παρόμοιου τύπου παρέμβαση .

Αξίζουν , πραγματικά , συγχαρητήρια στο Εκκλησιαστικό Συμβούλιο του Αγίου Νίκωνος για την τεράστια υποχρέωση που ανέλαβε κι έφερε σε αίσιο τέλος με την έμπνευση αλλά και την αμέριστη συμπαράσταση του Σεβασμιοτάτου Μητροπολίτη μας κ. κ. ΕΥΣΤΑΘΙΟΥ , ο οποίος στέκεται άγρυπνος και ακούραστος εργάτης του Ευαγγελίου του Κυρίου μας σ’ όλες τις ανάγκες του Ποιμνίου Του και της Ορθόδοξης Πίστεως και Λατρείας μας .

Είμαστε σίγουροι πως το Εκκλησιαστικό Συμβούλιο του Αγίου Νίκωνος με τη εργατικότητα , την αυστηρή προσήλωσή του στους σκοπούς του και τη συνέπεια που το διακρίνει , θα μπορέσει , σύντομα , με τη συμπαράσταση και τη βοήθεια ΟΛΩΝ μας , να ολοκληρώσει το τόσο σημαντικό για τη Λατρεία και την Πίστη μας έργο . Είναι κάτι που το θέλει ο Άγιος Νίκωνας , είναι κάτι που το ευλογεί ο Κύριός μας .

«ουκ επ’ άρτω μόνο ζήσεται άνθρωπος , αλλ’ επί παντί ρήματι εκπορευομένω δια στόματος Θεού .» (ΜΑΤΘΑΙΟΣ 4 , 4)