Μορφολογία του εντόμου
Ο δάκος αποτελεί τον κύριο εχθρό της ελιάς. Ανήκει στα δίπτερα έντομα, το δε ενήλικο έντομο είναι μια μικρή μύγα με μήκος 4-5 mm. Έχει πτέρυγες διαφανείς, ιριδίζουσες, με ένα σκοτεινό στίγμα στην άκρη τους (εικόνα 1). Τα στάδια του βιολογικού του κύκλου είναι αυγό – προνύμφη – νύμφη και ενήλικο. Το αυγό του είναι επίμηκες (περίπου 0,8 x 0,2mm), γαλακτόχρωμο και λείο. Από το αυγό εκκολάπτεται η προνύμφη, που σε πλήρη ανάπτυξη φθάνει σε μήκος τα 6-7 mm και είναι λευκή, χωρίς πόδια. Η νύμφη έχει σχήμα κυλινδρικό, χρώμα συνήθως ανοιχτοκάστανο ή καστανό και διαστάσεις 4,5 x 2,5 mm (εικόνα 2).


Εικόνα 1. Τέλειο έντομο δάκου


Εικόνα 2. Νύμφη δάκου

Βιολογία του εντόμου
Πρόκειται για ένα μονοφάγο έντομο, που το χειμώνα το συναντούμε ως ακμαίο, νύμφη ή και ως προνύμφη σε περιοχές με ηπιότερο χειμώνα και ως νύμφη στο έδαφος σε πιο ψυχρές περιοχές. Την άνοιξη, τα ενήλικα επιβιώνουν τρεφόμενα με σακχαρούχες και άλλες θρεπτικές ουσίες. Όταν ο ελαιόκαρπος φθάσει στο κατάλληλο στάδιο ανάπτυξης (πήξη του πυρήνα), τότε ξεκινά ο δάκος την ωοτοκία του, συνήθως τον Ιούνιο. Το θηλυκό κατά κανόνα εισάγει 1 αυγό/καρπό. Η προνύμφη ορύσσει στοά στο μεσοκάρπιο (σάρκα) και νυμφώνεται στον καρπό ή στο έδαφος. Από την νύμφη εξέρχεται το ενήλικο άτομο, ακολουθεί η σύζευξη και η ωοτοκίατων θηλυκών της νέας γενιάς. Συμπληρώνει συνήθως 3-5 γενιές/έτος (Εικόνα 3). Τη θερινή περίοδο οι πληθυσμοί του και οι προσβολές παραμένουν σε χαμηλά επίπεδα λόγω των υψηλών θερμοκρασιών και της χαμηλής σχετικής υγρασίας. Στο τέλος Αυγούστου/αρχές Σεπτεμβρίου συνήθως, οι προσβολές αρχίζουν να αυξάνονται λόγω ευνοϊκότερων συνθηκών θερμοκρασίας και υγρασίας και τον Σεπτέμβριο-Οκτώβριο έχουμε έξαρση του δακοπληθυσμού, με αποτέλεσμα αυξημένες προσβολές και καρπόπτωση
(εικόνα 7).


Εικόνα 3. Ο κύκλος ζωής του δάκου



Ευνοϊκές συνθήκες πολλαπλασιασμού- ανάπτυξης και προσβολή των καρπών

Ένα τέλειο έντομο μπορεί να εναποθέσει 12 αυγά/ημέρα και περίπου 200-250 αυγά στη διάρκεια της ζωής του. Υπό ιδανικές συνθήκες, η προνύμφη εκκολάπτεται σε μια ημέρα, ενώ αναπτύσσεται πλήρως σε 8 έως και 37 ημέρες. Οι νύμφες μπορούν να αναπτυχθούν σε 9 ημέρες (έως 49 ημέρες το χειμώνα). Ο βιολογικός του κύκλος ολοκληρώνεται ακόμη και σε 26 ημέρες μεταξύ 21°C–26°C. Τα ενήλικα τρέφονται με μελιτώματα εντόμων, εκκρίσεις φρούτων κ.ά. Τα ενήλικα που εμφανίζονται το χειμώνα ζουν περισσότερο. Σε θερμοκρασίες υψηλότερες των 35°C σταματά η δραστηριότητα του ενηλίκου, ενώ θερμοκρασίες υψηλότερες των 32°C και χαμηλή σχετική υγρασία προκαλούν υψηλή θνησιμότητα αυγών και νεαρών προνυμφών. Θερμοκρασίες 15-20°C επιβραδύνουν ή αναστέλλουν την ανάπτυξή του. Ο δάκος εμφανίζει σημαντική ικανότητα αναζήτησης της τροφής του. Μπορεί να μετακινηθεί σε αποστάσεις μέχρι 6,5 χιλιόμετρα για να βρει καρπούς ελιάς. Σε ελαιώνες με μέτριο ποσοστό καρποφορίας μπορεί να διανύσει 200m/εβδομάδα, ενώ σε ελαιώνες χωρίς καρποφορία 400m/εβδομάδα.

Ζημιές

Οι ζημιές που προκαλεί, οφείλονται στη μείωση της ποσότητας και στην υποβάθμιση της ποιότητας της παραγωγής. Η προνύμφη (σκουλήκι) καταναλώνει μέχρι και 4%-5% της σάρκας και μειώνει κατά 5%-20% το ελαιόλαδο στον καρπό. Η σημαντικότερη όμως ζημιά προέρχεται από την πρόωρη καρπόπτωση, που μπορεί να φτάσει το 90% για τους καρπούς που προσβάλλονται νωρίτερα (Ιούλιο-Αύγουστο). Το Σεπτέμβριο και Οκτώβριο η καρπόπτωση μπορεί να φθάσει το 40%-50%. Προσβεβλημένοι καρποί δίνουν ελαιόλαδο υποβαθμισμένης ποιότητας και εάν πρόκειται για βρώσιμες ελιές, τότε είναι ακατάλληλες για κονσερβοποίηση. Επίσης, τα νύγματα που προκαλεί στους καρπούς γίνονται πηγές εισόδου, που ευνοούν την εξάπλωση ασθενειών των καρπών. Έχει βρεθεί ισχυρή θετική συσχέτιση μεταξύ των προσβολών του δάκου και του γλοιοσπορίου (λόγω των πληγών και της πρωιμότερης ωρίμασης των καρπών).

Τρόποι αντιμετώπισης του εντόμου

Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούνται στην πράξη για τον σκοπό αυτό είναι η χημική αντιμετώπιση και η μαζική παγίδευση. Η χημική αντιμετώπιση εφαρμόζεται με την προληπτική και τη θεραπευτική μέθοδο. Η προληπτική μέθοδος βασίζεται στη διενέργεια δολωματικών ψεκασμών, με σκοπό την προσέλκυση των ενηλίκων του δάκου, τη βρώση του ψεκαστικού μείγματος που περιέχει εντομοκτόνο μαζί με δόλωμα και, τελικά, τη θανάτωσή τους πριν προλάβουν να ωοτοκήσουν στον ελαιόκαρπο. Η θεραπευτική μέθοδος περιλαμβάνει τη διενέργεια ψεκασμών κάλυψης, όπου ψεκάζεται ολόκληρο το δένδρο με κατάλληλα εντομοκτόνα και θανατώνει τα τέλεια έντομα και τις προνύμφες. Η μέθοδος αυτή εφαρμόζεται από τους παραγωγούς για την προστασία μεμονωμένων κτημάτων. Μπορεί να χρειαστούν 2-4 ψεκασμοί/έτος ανάλογα με την ένταση των προσβολών, αλλά έχει πολλές αρνητικές επιδράσεις στα ωφέλιμα έντομα και αυξάνει τις προσβολές άλλων εντόμων, καθώς και το κόστος παραγωγής. Η μαζική παγίδευση βασίζεται στην ανάρτηση παγίδων σε πυκνό δίκτυο, με σκοπό την προσέλκυση και θανάτωση των ενηλίκων του δάκου. Η μαζική παγίδευση εφαρμόζεται κύρια στους βιολογικούς ελαιώνες. Υπάρχουν και άλλες μέθοδοι, όπως η βιολογική αντιμετώπιση, στείρωση αρσενικών κ.λπ. που δεν εφαρμόζονται εύκολα στην πράξη. Έμφαση θα δοθεί στον πιο σημαντικό και αποτελεσματικό τρόπο που είναι οι δολωματικοί ψεκασμοί.

Πλεονεκτήματα δολωματικών ψεκασμών

Στο πλαίσιο της ολοκληρωμένης αντιμετώπισης, η μέθοδος των δολωματικών ψεκασμών προσφέρει σημαντικά πλεονεκτήματα, όπως: 1) Μπορεί να εφαρμοστεί σε πολύ μεγάλη έκταση 2) Ο ψεκασμός μπορεί να ολοκληρωθεί σε πολύ μικρό χρόνο 3) Επιβαρύνει λιγότερο τον άνθρωπο και το περιβάλλον σε σύγκριση με τους ψεκασμούς κάλυψης 4) Δε διαταράσσει την ισορροπία μεταξύ των άλλων εντόμων-εχθρών της ελιάς και των φυσικών τους εχθρών 5) Δεν επιβαρύνει τα προϊόντα με υπολείμματα εντομοκτόνων. 6) To κόστος εφαρμογής είναι πολύ μικρότερο από αυτό των ψεκασμών κάλυψης.

Κριτήρια εφαρμογής ψεκασμών

Η αποτελεσματική αντιμετώπιση του δάκου γίνεται με δολωματικούς ψεκασμούς, ο αριθμός των οποίων εξαρτάται από τις κλιματικές συνθήκες και το γόνιμο πληθυσμό του εντόμου. Καθοριστικής σημασίας, όμως, είναι η έγκαιρη και γενική (καθολική) εφαρμογή του πρώτου δολωματικού ψεκασμού, που στοχεύει στη μείωση των γόνιμων θηλυκών, τα οποία προέρχονται από τις διάφορες διαχειμάζουσες μορφές του εντόμου. Ο χρόνος εμφάνισης αυτών και η έναρξη προσβολής εξαρτάται από τις καιρικές συνθήκες, την πρωϊμότητα της άνθησης/καρπόδεσης, το στάδιο ανάπτυξης του καρπού, την ποικιλία, την άρδευση ή μη του ελαιώνα, τον τρόπο άρδευσης (η υπόγεια άρδευση και η μέθοδος των σταγόνων είναι προτιμότερη) κ.λπ. Επειδή η μέθοδος είναι προληπτική, η έγκαιρη εφαρμογή του 1ου ψεκασμού μπορεί να μειώσει δραστικά το δακοπληθυσμό, γιατί την εποχή αυτή (Μάιο-αρχές Ιουνίου) υπάρχουν μόνο τέλεια έντομα, που ελέγχονται με τη μέθοδο αυτή. Αργότερα, η παρουσία όλων των σταδίων του εντόμου στους ελαιώνες δυσκολεύει την αποτελεσματικότητα των δολωματικών ψεκασμών.

Για τον καθορισμό του χρόνου εφαρμογής του πρώτου δολωματικού ψεκασμού λαμβάνονται υπόψη διάφορα κριτήρια όπως: η πυκνότητα του ενήλικου δακοπληθυσμού (συλλήψεις ενηλίκων σε παγίδες με προσελκυστικό υδατικό διάλυμα), η αναλογία φύλου (περίπου 1:1, αρσενικά προς θηλυκά), η παρουσία ώριμων ωαρίων στα θηλυκά (άνω του 5%), η δεκτικότητα του καρπού για ωοτοκία (έναρξη πήξης του πυρήνα), η ύπαρξη νυγμάτων στους καρπούς, οι ευνοϊκές για την ωοτοκία του δάκου καιρικές συνθήκες. Η εφαρμογή sondage αποτελεί ένα σοβαρό κριτήριο, γιατί η καταμέτρηση των δάκων στις παγίδες δεν αντιπροσωπεύει πάντα τον πραγματικό πληθυσμό τους. Sondage είναι η καταμέτρηση των καταρριπτόμενων δάκων μετά από ψεκασμό κάλυψης λίγων ελαιοδένδρων με κατάλληλο εντομοκτόνο και η εφαρμογή του απαιτεί εξειδικευμένο προσωπικό. Τα κριτήρια διαφοροποιούνται στους επόμενους ψεκασμούς ανάλογα με τις τοπικές συνθήκες, ενώ λαμβάνεται υπόψη και το ποσοστό προσβολής των καρπών και η αναλογία των σταδίων του εντόμου εντός των καρπών. Ο αριθμός δάκων/παγίδα πρέπει να είναι μεγαλύτερος του 5. Τα εντομοκτόνα που έχουν έγκριση για την αντιμετώπιση του δάκου, έχουν τις παρακάτω δραστικές ουσίες: Alpha-cypermethrin, Aluminium silicate (kaolin), Beauveria bassiana, Beta-cyfluthrin, Deltamethrin, Dimethoate, lambda-Cyhalothrin, Phosmet, Spinosad και Thiacloprid.

Μυκητολογικές προσβολές καρπών

Γλοιοσπόριο


Εικόνα 4. Προσβολή από γλοιοσπόριο

Αίτιο και συνθήκες ανάπτυξης: Την ασθένεια προκαλεί ο μύκητας Gleosporium olivarum. Οι πρώτες μολύνσεις των καρπών γίνονται από σπόρια του μύκητα, τα οποία προέρχονται κύρια από προσβεβλημένους καρπούς ή και φύλλα της προηγούμενης χρονιάς, που βρίσκονται στα δένδρα ή στο έδαφος. Ο μύκητας αναπτύσσεται πολύ καλά στις θερμοκρασίες 10 oC -25oC, με ευνοϊκότερη αυτή των 25 oC. Η μόλυνση των καρπών γίνεται κύρια από πληγές (π.χ. νύγματα εντόμων και κύρια του δάκου) ή και απευθείας με διάτρηση της επιδερμίδας του καρπού σε ευνοϊκές συνθήκες υγρασίας. Η μόλυνση γίνεται με τη βλάστηση των σπορίων και την είσοδο στους ιστούς, ενώ προϋποθέτει την ύπαρξη σταγόνας νερού στον καρπό ή υψηλή σχετική υγρασία (92%-100% για 48-120 ώρες). Επομένως, οι συχνές βροχοπτώσεις και ομίχλες, ιδιαίτερα όταν η βροχή συνοδεύεται με άνεμο, από τα τέλη Σεπτεμβρίου και στη συνέχεια, ειδικά από την έναρξη ωρίμασης (πρώτη αλλαγή του πράσινου χρώματος στους καρπούς), αποτελούν τις ευνοϊκές συνθήκες μόλυνσης. Η ύπαρξη πληγής επιταχύνει το χρόνο ανάπτυξης του μύκητα κατά 2-5 ημέρες.

Είναι, επίσης, γνωστό ότι κύρια οι ώριμοι καρποί προσβάλλονται, ενώ οι άγουροι καρποί δεν προσβάλλονται, πιθανόν λόγω ύπαρξης ανασταλτικών ουσιών στον άγουρο καρπό ή ακαταλληλότητας θρεπτικών υποστρωμάτων για την ανάπτυξη του μύκητα.

Η προσβολή από δάκο ευνοεί τις μολύνσεις, γιατί εκτός των πληγών επιταχύνει την ωρίμαση (έκλυση αιθυλενίου από τις πληγές) και διευκολύνει τη γρήγορη είσοδο και ανάπτυξη του μύκητα.

Η ασθένεια ευνοείται σε περιοχές που συγκρατούν πολλή υγρασία, όπως σε εδάφη που δε στραγγίζουν καλά και σε κλειστές τοποθεσίες που δεν αερίζονται καλά.

Συμπτώματα προσβολής: Προσβάλλει κύρια τους καρπούς όταν πλησιάζουν στην ωρίμαση και προκαλεί χαρακτηριστικές κηλίδες καστανέρυθρου χρώματος (εικόνα 4). Προσβάλλει λιγότερο τα φύλλα, τους ποδίσκους των καρπών και μικρούς κλαδίσκους, χωρίς όμως σημαντικές ζημιές. Τελευταία βρέθηκε ότι το γλοιοσπόριο προσβάλλει και τα άνθη (εικόνα 5), προκαλώντας προβλήματα όπως η μείωση της καρπόδεσης. Προσβολές σε άνθη παρατηρήθηκαν στη Δυτική Ελλάδα από τον ομότιμο Καθηγητή κ. Τζάμο και τους συνεργάτες του, ενώ έχουν παρατηρηθεί και σε άλλες χώρες (Αυστραλία, Ισπανία, Ιταλία). Το μόλυσμα στα άνθη μπορεί να διατηρηθεί σε λανθάνουσα μορφή στους μικρούς καρπούς και να εκδηλωθεί η ασθένεια αργότερα, σε προχωρημένα στάδια ανάπτυξης του καρπού.


Εικόνα 5. Προσβολή στα άνθη της ελιάς από γλοιοσπόριο


Η μόλυνση των ανθέων, πάντως, παρατηρείται κύρια σε υγρές περιοχές και τα μολύσματα προέρχονται από ώριμους, προσβεβλημένους καρπούς, που παραμένουν στα δένδρα μέχρι την άνοιξη ή πέφτουν στο έδαφος. Το 2015 παρατηρήθηκε σοβαρή προσβολή από γλοιοσπόριο στη Ζάκυνθο. Προσβλήθηκε το 40%-50% των ταξιανθιών στην ποικιλία Κορωναίϊκη, σε 15 περίπου ελαιώνες. Συμπτώματα παρατηρήθηκαν και σε φύλλα και μικρούς βλαστούς, με αποτέλεσμα την ξήρανση αυτών και τη φυλλόπτωση.

Αντιμετώπιση

Καλλιεργητικά μέτρα: Συνιστάται προληπτικά η αποφυγή εγκατάστασης ελαιώνων σε ψυχρές και υγρές περιοχές, η αποφυγή συχνών ποτισμάτων και του ποτίσματος με εκτοξευτές, που αυξάνουν τη σχετική υγρασία στον ελαιώνα. Αντίθετα, συνιστάται το πότισμα με σταγόνες ή το υπόγειο σύστημα σταγόνων και το συστηματικό κλάδεμα για τον καλό αερισμό των δένδρων. Αναγκαία η αποφυγή διατήρησης ζιζανίων μεγάλης ανάπτυξης, γιατί αυξάνουν τη σχετική υγρασία του ελαιώνα.

Χημικός έλεγχος: Συνιστάται η εφαρμογή δύο προληπτικών ψεκασμών με κατάλληλα μυκητοκτόνα το φθινόπωρο. Ο βορδιγάλιος πολτός έδωσε καλά αποτελέσματα. Άλλα μυκητοκτόνα είναι ο οξυχλωριούχος χαλκός και οργανικά μυκητοκτόνα όπως Captafol, Mancozeb, Maneb, dodine και Insignia (pyraclostrobin). Ο χρόνος έναρξης των ψεκασμών εξαρτάται από τις συνθήκες κάθε περιοχής, το χρόνο έναρξης ωρίμασης κάθε ποικιλίας και τις επιτόπιες παρατηρήσεις έναρξης προσβολών. Συνήθως ο 1ος ψεκασμός εκτελείται τον Οκτώβριο, με την έναρξη ωρίμασης και ο δεύτερος το Νοέμβριο.

Στις περιοχές που έχουν παρατηρηθεί προσβολές και στην ανθοφορία (Δυτική Ελλάδα και, γενικά, υγρές περιοχές), θα πρέπει να γίνεται ένας ψεκασμός την περίοδο αυτή με τα εγκεκριμένα μυκητοκτόνα.

2.Καμαροσπόριο ή Βούλα (ξεροβούλα, σαποβούλα)

Αίτιο και συνθήκες ανάπτυξης: H ασθένεια προκαλείται από τον μύκητα Botryosfaeria dothidea ή Camarosporium dalmaticum.

Ευνοϊκές συνθήκες ανάπτυξης της ασθένειας είναι οι θερμοκρασίες 20 οC-30οC, με άριστη τη θερμοκρασία 30 οC, ενώ κάτω των 15 οC είναι δύσκολη η ανάπτυξή της. Άλλες ευνοϊκές συνθήκες είναι η υψηλή σχετική υγρασία, η βροχή και οι ομίχλες, ιδιαίτερα όταν η βροχή συνοδεύεται με άνεμο, και οι τοποθεσίες με υψηλή σχετική υγρασία. Οι μολύνσεις ευνοούνται από πληγές εντόμων και κύρια του δάκου. Σε χρονιές με υψηλό πληθυσμό δάκου μπορεί να υπάρχει και μεγάλη προσβολή από τη σαποβούλα. Συμπτώματα: Ο μύκητας προσβάλλει μόνο τους καρπούς. Η ασθένεια εμφανίζεται με δύο μορφές, που εξαρτώνται από την εποχή και το στάδιο ωρίμασης του καρπού.

α. Ξεροβούλα: Παρατηρείται το καλοκαίρι με αρχές φθινοπώρου σε άγουρους καρπούς και είναι η πιο συνηθισμένη μορφή. Εμφανίζονται μικρές κυκλικές και βυθισμένες καστανόχρωμες κηλίδες στους καρπούς, διαμέτρου 3-10 χιλιοστών (εικόνα 6). Συνήθως η μόλυνση γίνεται μετά από νύγμα του δάκου, που φαίνεται υπό μορφή σχισμής στη σχηματιζόμενη κηλίδα.


Εικόνα 6. Προσβολή καρπών από ξεροβούλα


β. Σαποβούλα: Παρατηρείται το φθινόπωρο – χειμώνα σε ημιώριμους και ώριμους καρπούς. Η προσβολή προκαλεί καστανόχρωμη βυθισμένη κηλίδα, που επεκτείνεται σε ολόκληρο τον καρπό προκαλώντας σάπισμα και καρπόπτωση. Οι καρποί συρρικνώνονται και καλύπτονται από μαύρες καρποφορίες του μύκητα. Οι διαφορές στα συμπτώματα μεταξύ άγουρων και ώριμων καρπών πιθανόν οφείλονται στην ύπαρξη ανασταλτικών ουσιών στους άγουρους καρπούς, που αναστέλλουν ή επιβραδύνουν την ανάπτυξη του μύκητα.

Καταπολέμηση: Η καταπολέμηση του δάκου συμβάλλει στην αποτελεσματική αντιμετώπιση της βούλας. Οι ψεκασμοί με μυκητοκτόνα ενάντια στο γλοιοσπόριο πιθανόν βοηθούν στη μείωση των προσβολών.


Εικόνα 7. Προσβολή καρπών ελιάς από δάκο


Βιβλιογραφία

Μπουρνάκας, Β., 2017. Η Αντιμετώπιση του Δάκου με την Μέθοδο των Δολωματικών Ψεκασμών. Γαία Επιχειρείν. σελ. 251

Τζανακάκης, Μ.Ε. και Κατσόγιαννος, Β.Ι., 2003. Έντομα Καρποφόρων Δένδρων και Αμπέλου. Εκδόσεις Αγροτύπος Α.Ε.

Παναγόπουλος, Χ.Γ., 1987. Ασθένειες καρποφόρων δένδρων και αμπέλου, Καραμπερόπουλος Α.Ε., Αθήνα

Ελένα Καλ. και Αλεβιζάτος Αθαν., Γεωργία και Κτηνοτροφία 2009, σελ. 132-140

Iliadi, M.K., Tjamos, E., Antoniou, P.P. and Tsitsigiannis, D.I., 2018. First Report of Colletotrichum acutatum Causing Anthracnose on Olives in Greece. April 2018, Volume 102, Number 4, σελ. 820.

Πηγή: www.olivenews.gr